Өмірзақ Ақжігіт – 1954 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы Келес өңірінің Ақтөбе ауылдың кеңесінде дүниеге келген. 1970 жылы мектепті, 1976 жылы Мәскеу инженерлік-құрылыс институтын бітірді. 1976-1993 жылдар арасында зауытта, ғылыми-өндірістік бірлестіктерде инженер, Қазақ химия-технологиялық институтында оқытушы, геологиялық барлау экспедициясында бөлім меңгерушісі болып жұмыс істеді. 1993-2003 жылдары Арыс және Сайрам аудандық әкімдігінің бөлім меңгерушісі, әкімнің кеңесшісі қызметін атқарды.
2003 жылдан бері «Оңтүстік Қазақстан», «Жас Алаш», «Евразия.кз» газетінің тілшісі, «Жалын» журналының жауапты хатшысы, «Қазақ үні», «Қазақия» газетінің редакторы болды. Бүгінгі таңда «Оңтүстік Қазақстан» газетінің арнаулы тілшісі. 2013 жылы бала тәрбиесіне арналған, «Мини-Қауыснама» аталған «Еліңнің ері бол, Арда-Шерім», 2014 жылы «Жауғашты Нәбиев – істің адамы» деген екі кітабы жарық көрді.
– Өмеке, өзіңіз де білесіз, «Құнанбай» фильмін көргендер арасында қазақ әйелінің жиын-тойда тыр жалаңаш күйде (кинода жартылай жалаңаш қана) түйенің қазыққа байланған жібін тісімен шешетін ойыны жөнінде қызу айтыс жүріп жатыр. Басым көпшілігі «Бұл біздің ұлттың табиғатына жат» дейді. Ал cіз «Ондай ойын болған, оған бойжеткен қыздар мен әлі бала тумаған жас келіншектер қатысқан және ол нағыз қазақтың табиғатына сай келетін нәрсе» дейсіз. Болғанына дәлеліңіз қайсы?
– Дәлелім мынау. Ақын, жазушы, этнограф марқұм Сейіт Кенжеахметұлы ағамыз отыз жыл тынбай еңбектеніп, 2000 жылдардың басында «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», «Қазақ халқының мәдениеті», «Қазақ халқының дастарқаны» атты түрлі-түсті суреттермен, фотолармен безендірілген жалпақ та, қалың, керемет үш кітапты Ыстанбұл мен Бейжің баспаларынан жарыққа шығарды. Бұл күнде олардың барлығы да таптырмас дүниеге айналды. Міне, осы «Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің» 131-132-беттерінде ағамыз «Жалаңаш билеу» деген тақырыпқа егжей-тегжейлі тоқталған. Сейіт аға: «Бидің шарты – үстіне қалы кілем жауып, асыл бұйымдар артқан түйенің бұйдасын жалаңаш әйел тісімен шешіп алуы керек. Және оған жас келіншек шығады. Мысалы, «Манас» жырында осындай салтқа Ороңқа шығып, түйені шешіп әкетеді» деп жазған.
Бірақ, біз «Манасқа» сүйенбей-ақ қояйық. Қазаққа, күні кешеге келейік, тағы да Сейіт ағаға жүгінейік. «Мұндай салт қазақ даласында да болған. Өткен ғасырда Ұлытау баурайында болған аста жалаңаш биге шыққан әйел «Үлкендерің көрген жерің, кішілерің шыққан жерің» деп келіп, шөккен түйенің будасын тісімен шешіп әкетіпті. Арқада өткен аста осындай биге қатысқан жас келіншек ұзын бұрымын тарқатып жібергенде бүкіл денесін шашы жауып кетіп, еті көрінбепті. Нар тіккен жақ «Жалаңаш шықпады» деп дау шығарғанда би: «Келіншек киіммен шыққан жоқ, шаш – әйелдің Құдай жаратқан мүшесінің бірі», – деп әділ шешім шығарыпты.
1920 жылы Торғай даласында есімі көпке белгілі Қараман Досай қажының асындағы қалы кілем жабылған нарды Нарыш атты жас келіншек шешіп әкеткен. 1914 жылы Қаратау-Қазығұрт елінде аса қадірлі Сопбек датқаның асында осы салтқа Айымбала деген жесір әйел қатысып, тайлақты шешіп алған. Қазақтың осы ескі салтына күмәнданатындарға ұлы Абайдың замандас ақыны Байкөкшенің «Тобышақ торы» дастанынан үзінді келтірсек те жетер:
Онан соң ортаға әкеп қағып қазық,
Қазыққа майлы күйе қойды жағып.
Бір түйе оған әкеп қойды байлап,
Кілем жауып, жібектен бұйда тағып.
Ер бәйге алды білек күшіменен,
Тұлпар алды тұяқтың ұшыменен.
Бұл бәйгені әйелдер алсын, – деді –
Жалаңаш тістеп шешіп тісіменен.
Бұл хабар әйелдерге түгел жетті.
Намыстанып кейі ұрысып, кейі сөкті.
Тойке деген кедейдің жалғыз қызы,
«Түйені мен алам» деп топқа кетті…
Баласының әйелі, келіні Қамқамен ойнастыққа барған (жалғыз ұлын алған Құдайға деген өкпе, ашу-ызамен барса да) Қодар мен оның келінін дарға тартқызған Құнанбай әкесі Өскенбайға ас бергенде де осы ойынды ойнатқан.
– Атасының өз баласының әйеліне – келініне баруы құлақ естіп, көз көрмеген сұмдық, сол сұмдық үлгі жалпақ елге жайылмасын деген оймен істелген нәрсе ғой.
– Иә, және түйені жас келіншек-қыздар шықпай, орта жасар әйелдің шешіп әкеткеніне қапа болған. Жазушы Таласбек Әсемқұлов марқұм осы деректі білген, білгеннен кейін сценарийге қосқан. Бірақ, өмір шындығынан ауытқып, кинода қызды тыр жалаңаш шығармағаны дұрыс болмаған.
– Олай болса, «өте діндар Құнанбай мұндай ойынға неге рұқсат берген?» деген сұрақ өз-өзінен туады. Және бұл дәстүр қазақтың табиғатынан қалай туындаған?
– Бұл ойын қазақтың тектілігінен келіп туындайды. Біздің бабаларымыз таразының екі басын әрқашан тең ұстап отырған. Мысалы, қазір ұмыт болған «ақ сүйекті» алайық. Бала-шаға болмаса, бозбала мен бойжеткендер үшін ол ойын сылтау ғана, басты мақсат түнде, жеке-жеке бөлініп кетіп сырласу, сүйісу, аймаласу…
Одан да зорын алайық. «Ұрын келу» немесе «қалыңдық ойнау» деген, «Абай жолында» кең тоқталған салт болған. Қыздың ауылына құда түсе келіп, сол жерде екеуінің некесін қиып, отауына кіргізген. Қыз қыз болып шықса, шешесінен сүйінші сұрап, олай болмай шықса, құдалар қалыңмалын айыбымен қоса алып, кейін қайтқан. Алыстан келгендер қалыңдық ойнап болып, келінді бірге алып қайтар, ал жақын жердегілер неге олай етпейді? Біріншіден, оларға ұры сияқты кешкі апақ-сапақта келіп («Ұрын келу» атауы осыдан шыққан), ауылдағылар оны көрмегенситін болған, таң ата жұрт тұрмай кетіп қалу ұнаған, жастық дәуреннің ең қызық кезі саналған, оны сол заманның романтикасы десек болады. Шәкерімнің «Жастық» деген өлеңінде ол керемет суреттелген.
– Бірақ, әдетте бала күннен айттырылып қоятын сол қыздардың көбінің өзінің сүйген ғашығы да болған ғой.
– Иә, алып қашу ілуде біреудің ғана қолынан келетін ерлік. Оның өзі де міндетті түрде екі жас қосылады дегенді білдірмейді. Ендеше, ғашық жігіт пен қызға күйеуі келмеген түні немесе амалын тауып басқа кезде қосылу, сөйтіп аз да болса мауықтарын басу, құмарларын тарқату ғана қалады. Ол қыздардың аналары да, әкелері де кезінде жас болған, сондықтан олар арманына жете алмаған ғашықтардың бұл ісіне көз жұма қараған. «Кетер қызды керіп қал» деген дөрекілеу мақал сол заманда туған.
«Түйе шешу» де қазақтың сонау сақ, ғұн заманынан қалған, «Нағыз сұлулық, міне, осы!» деген, және оны қалың жұрт көрсін деген демократиялық ұстанымының көрінісі. Бабаларымыз жалаңаш жас арудың немесе күйеуге тисе де бала тумағандықтан құлын мүшесі бұзылмай, жұмырланған келіншектің денесінен асқан сұлулық болмайтынын өте жақсы білген. Бірақ, білгенімен, сұлу әйел көп адамның маңдайына бұйыра бермейтін бақ қой! Сол себепті дана қазақ ілуде бір болатын осындай тойларда ер жігіттер қас сұлулық қандай болатынын көріп қалсын, «Қараңғы үйді жарық қылатын» («Қыз-Жібек» қиссасы) ғажайып денеге қарап, көзінің құрышын қандырсын, құртын өлтірсін, сондай сұлуға үйленуді армандасын, мақсат тұтсын деген. Олар нағыз батырлар шынайы сұлулардан ғана туатынын білген. Ал, ол кезде бір батырдың өзі – бір қауым елдің қорғаны.
– Ондай тойдан кейін ешкім әлгі қызды немесе келіншекті мазақтап немесе қорлай алмаған ба?
– Жоқ! Неге? Себебі, тойдың аты той, ол қазақтың салты, дәстүрі, одан жоғары ешнәрсе жоқ! Ең қасиетті деген Құранның өзін аяғыңа басып, қолың жетпеген нанды алуға болады дейді қазақ. Діндар Құнанбай сол үшін де атасының асында осынау көне ойынға рұқсат беріп отыр. Біздің бабаларымыз бізден әлдеқайда діндар, әлдеқайда таза, әлдеқайда текті, асқан сабырлы, шыдамды, ұстамды болған, қай нәрсеге болсын, ең алдымен ұлттың салт-дәстүрлерін сақтау тұрғысынан қараған. Олар үшін ұлттың тектілігінен, ұлттың тазалығынан артық ешнәрсе болмаған! Жеті атаға жетпей, Мамырмен қосылған Қалқаманды да сол себепті оққа байлаған.
Ал, бүгінгілер «Ойбай, мынау масқара, қазақта ондай салт болмаған!» деп жатыр. Егер біреулер естімесе, білмесе, оқымаса, ол ондай нәрсе болмаған деген сөз емес қой!
– Орыс суретші Н. Хлудовтың туындысына не дейсіз?
– Ал, қазақстандық орыс суретші Н. Хлудовтың осы және басқа да тақырыпқа бұрынғы қазақ өмірінен деп салған суреттері – барып тұрған саудагерлік! Әрі қазақты кемсіту. Бұның қандай салт екен танып білмей, зерттемей жаза салған дүние. Себебі, барлық тойда қалы кілем, асыл бұйымдар тиелген түйе біреу-ақ болған. Түйе бірнешеу болды деген дерек еш жерде жоқ. Өйткені олай болуы санаға сыймайтын, қисынға келмейтін нәрсе. Бір түйені шешіп алатын қыз-келіншектің өзі табыла бермеген. Хлудов киіз басып жатқан немесе жіп иіріп отырған жартылай жалаңаш қазақ әйел-қыздарын салған.
«Бетіңді, келін, ашқаным,
өз жұртыңа қосқаным»
– Қазақтың «Беташар» салтына тоқталайықшы. Оның мән-мағынасы неде?
– «Беташар» – қазақтың тәлім-тәрбиеге толы керемет салт-дәстүрлерінің бірі. Тіпті, таптаурынды сөзбен «бірегейі» деуге әбден болады. Мысалы, «беташар» деп атының өзі айтып тұрғанындай, келіннің жүзін беташар салты жасалмай, ешкім көре алмайды. Көрмеуі тиіс. Неге?
Қалыңдық келген бойда, босаға аттамай тұрып, оның басынан аяғына дейін жететін, бүгінгідей кішкентай емес, үлкен ақ орамал салынады. Үлкен болатын себебі ол адамның мәйіті оралатын кебіннің бейнеленген түрі. Не үшін қазақ кебінді бейнелеген? Үйдің еркесі, ең сыйлы адам ретінде төрде отыратын, «қыз – қонақ, ертең-ақ өз үйіне кетеді» деп ешкім бетінен қақпай өскен бойжеткен енді бір-ақ күнде атан түйенің белін қайыстырар ауыр жауапкершілікті мойнына алған келін болып шыға келеді. Ол оған көндіге алмайды, күндіз-түні кешегі бұлғақтаған қыз кезін аңсаумен болады. Аңсап, есінен шығара алмай жүрген адамның жат өмірге, бөтен елге тез кірігіп кетуі өте қиын. Оны оңайлатудың жалғыз жолы – өткенді мүлдем ұмыту. Мүлдем ұмытудың да амалы жалғыз-ақ, ол – өлу. Міне, қалыңдыққа орамал салған сәттен бастап қазақ «қыз өлді» деп санайды әрі қыздың бойындағы жаман мінез, әдет те «өледі» деп есептейді. Бет ашқан кезде қыз «қайта тіріледі», пәниден бақиға кетерде өзінің сүйегі шығатын жаңа елдегі жаңа өмірге басқа адам болып қадам басады.
Келінді беташарға жалдамалы театр әртістері емес, жанашыр жақындары, балалы боп үлгерген, бұрын ажыраспаған, аты өсекке ілікпеген екі жеңгесі «Абысын тату болса – ас көп» екендігінің белгісі ретінде екі жағынан қолтықтап алып шығады. Келін орамалының бір шеті оқтауға түйіледі, оны «жұғысты болсын» деп, әрі әлі жас, періште ретінде сол үйдегі он үшке толмаған ұл баланың біреуі ұстап тұрады, ол келін сәлем салғанда орамалды жерге тимес үшін көтеріп тұрады.
Беташар ақынның (асабаның) алдымен тойға жиылған елге жас келінді, ал, келінге жаңа елді, жаңа жерді мақтаныш сезімге тола таныстыруымен басталады. Бұдан соң ел ағаларын, атасы мен енесін, әулеттің, үйдің өзге де үлкендерін мақтап-мадақтай, құрбы-құрдастарының кейбір кемшілігін сыпайы әзіл-қалжыңмен тілге тиек ете келіп, келінге олардың әрқайсысына жеке сәлем салдырып отырады. Аты аталған адам келінге «Аяғың құт болсын!», «Өсіп-өніңдер!», «Бақытты болыңдар!» деп батасын береді, сосын көрімдік ақша салады. Жырдың соңы келіннің өзіне арнаған ұзақ ақ тілекпен аяқталады.
Беташар біткен соң асаба: «Бетіңді, келін, ашқаным, өз жұртыңа қосқаным» деп, орамалды екі қолымен ұстап, маңдайына дейін көтеріп, бетін ашады. Жас келін үшін ол енді осы елдегі ең сыйлы, ең құрметті адамдар сапынан орын алады. «Келіннің бетін кім ашса – сол ыстық» деген сөз содан қалған. Бұдан соң ол оқтауды шешіп алып: «Жеті қазынаның бірі, үйдің құты – қара қазанның ендігі иесі өзіңсің, енеңнің қолын ұзарт!» деген арнайы тілек айтып жас келінге ұстатады. Қазір кім көп, көне дәстүрді жөндегіштер көп. Солардың сілтеуімен, беташар айтылып біткен соң келіннің бетін жоғарыдағыдай тілекпен ақын жігіт емес, өзінің енесі ашатын болып жүр…
– Неге беташарды әр өңірде әр түрлі етіп ашады? Мәні мен мағынасы бір емес пе?
– Орыстану саясатының арқасында мағынасын ел жақсы ұқпай қалды. Мысалы, Арқаның елі оқтауды мүлдем ұмытқан. Жақында ақтөбелік бір асаба жігіттің сөз арасында: «Сіздер артта қалғансыздар ғой, әйтпесе таяқпен бет ашуға бола ма, біз тек қана домбырамен ашамыз!» дегені бар. Басқа не десін, беташар жайлы білейін десе «Википедиядан»: «Орамалдың теңге түйілген ұшын домбыраның мойнына не таяқтың ұшына байлап, жырау беташар жырын бастайды» дегенді оқиды, ал, оқтау жайлы ештеңе таппайды…
– Сахналық көрініс ретінде келінді шаңырақпен шығарып жүр ғой.
– Иә, жеңгелеріне келіннің төбесіне шаңырақ көтеріп қойғызып жүр. Шаңырақты айнала перде тұтылған, перденің ішінде келін жалғыз өзі тұр. «Пәленшеге бір сәлем!» деген кезде жеңгелер екі жаққа пердені түреді, келін сәлем салады, ал, басында …орамалы жоқ. Бұл дұрыс емес.
Ауыл-аймаққа, жақын ағайын-туысқа ғана арналған беташар той мен үлкен үйлену тойын біріктіріп, ол тойда кеудесінің жартысы ашық келіннің басына, кейде қалыңдық бұл тойға кимеуге тиіс сәукеленің үстіне селдір фата салып жүргендер де бар. Бұндай беташарда енді не мағына қалды?..
Келген жері «өз елі» болатыны себепті әйелдің шыққан жері «төркін жұрты» болып саналады. Одан «Қай ел боласыздар?» деп сұраса, ол күйеуінің елін айтады, сосын барып «Сүйегім – адай, сүйегім – арғын…» деп өзінің төркіні қайдан екенін білдіреді.
Және келінге кемі бір-екі балалы болғаннан кейін ғана, жиендерін ертіп, төркініне алғаш рет қыдырып баруға рұқсат етілген.
– Қазір ертесіне-ақ кетіп қалатындарды көргенбіз.
– Бұл да болса жас отаудың болашағын ойлағаннан туған қадам. Қазір кеткеніне бір ай болмай жатып, «Бір қалада тұрамыз ғой, келіп жүрсін» қыз бен күйеуді шақырғышпыз, сағынып өліп барамыз ба, немене?! Есесіне ата-бабамыз естіп-білмеген ажырасудан әлемнің алдына шығып барамыз…
Әйел өз өмірінде бір-ақ рет төркіндеп келе алады (80 жастағы кейуананың төркіндегенін көргенбіз), және оның сол жолы төркін жағына айтқан қандай өтініші болса да орындалуы міндетті! Арғынға түскен Ақбикеш 5-6 жыл бала көтермегеннен кейін еліне, найманға төркіндеп келіп, Мақпал деген жақын сіңлісін қолқалап әкеліп күйеуіне қосқан.
Не үшін сәлем салады?
– Қазақ әйелі не үшін сәлем салады? Бүгінгі қоғамда ол жайында кереғар пікірлер бар. Бұл салт негізінен Оңтүстік пен Маңғыстауда ғана жақсы сақталған сияқты. Бұған не дейсіз?
– Дұрыс айтасыз, орыстанған Арқаның елі сәлем салуды тіпті ар көреді… Ұлттың тамыры үзілген деген осы! Бәрі білместіктен, жадымыздан жойылғандықтың салдары. Әйтпесе, нағыз тағлымды салт осы!
2010 жылы Бекет Атаның 260 жылдығына бардық. Жиынның үшінші күні аламан бәйге үш жүз киіз үй тігілген Жыңғылды сайында өтті. Біз үйге кіргенде көздің жауын алатын нақышты қамзол, бүрмелі көйлек киген келіншектер сәлем салып жатты. «Бақытты бол!» «Көп жаса!», «Ұл тап!» дестік. Дастарқан басында ортаға әйелдер не үшін сәлем салады деген сұрақ тасталды. Оған сол жердегі жас келіндер «ізет, құрмет қой» деп жауап беріп жатты. Тек жасы алпысты алқымдаған бір апай ғана «Ізет, құрмет – сәлемінің сыртқы мағынасы, ал, ішкі мағынасы – алған жарының аман болғанын Тәңірінен тілеу! Оның дәлелі – қазақ әйелі күйеуі өлген күннен бастап сәлем салуын тоқтатады. Тоқтату міндетті емес, бірақ салмауына болады, өйткені Тәңірі оның тілегін орындамады ғой!» деп жауап берді. Келіншектер: «Апай, айтқаныңыз қандай жақсы болды, күйеуі өлсе, салмайтынын естігенбіз, бірақ, не үшін екенін білмейтін едік», – деп, риза болысып қалды.
Демек, әйел атаулы «Алғаным аман болса екен!» деп шын жүректен тілесе, сәлем салуға тиіс. Тіпті, «оқу өтіп кеткен» дейтін қайнаға, қайын ата тап болып, «Салмай-ақ қой!» десе де «Мақұл, көке!» деп алып, сәлем сала бергені жөн, өйткені оған ең керегі алғанының аман болғаны ғой. Бірақ, әйел жесір қалған соң да ізет үшін сәлем салуын тоқтатпаса, ешкім оған ұрыспайды, қайта батасын береді.
– Бұл салт неден бастау алған деген орынды сұрақ туып отыр?
– Адам Ата «Жанды-жансыздың бәрінің жұбы бар екен, менің жұбым неге жоқ?» дегеннен кейін Алла-тағала ұйықтап жатқан оның қабырғасынан Хауа Ананы жаратып, сосын оятып: «Міне, сенің жұбың!» деп көрсеткенде Хауа анамыз Адам Атаны ұлықтап, өзінен бұрын жаратылғанына сый-құрмет көрсетіп, сәлем салған екен. Оны басқалар ұмытса да, қазақ ұмытпаған, бұл – қазақтың Алла жолына деген адалдығының айғағы.
Оны білмейтін, қазақтың исламға дейін қалыптасқан тағылымға толы осынау керемет салтын көнердіге санап, күресінге лақтырып жібергісі келетіндер де бар. Біреулері бұны оның мән-мазмұнынан мақұрым болғандықтан, алдыңғы буын айтпағандықтан, дәстүрлердің тамыры үзіле бастағандықтан істесе, екіншілері әсіредіншілдікке ұрынады.
Мысалы, «Қазақстан» ұлттық телеарнасының «Сенбілік таң» хабарын жүргізуші қыз жасы қырықтан енді асқан әнші Нұрлан Еспановтың келіншегіне «Әлі күнге дейін сәлем салады екенсіз ғой, көрерменге де бір сәлем салыңызшы» деді. Өтініші орындалды. Сонда қазақтың бұл журналист қызына өз салты таңсық көрініп тұр…
Қазақтың даласы мен тауын қажымай-талмай зерттеген еңбегі үшін фамилиясына қосымша ат жалғанған орыс ғалымы академик П. Семенов-Тянь-Шанский: «Қазақтарды оқытып қажеті жоқ, олардың салт-дәстүрлері тұнып тұрған білім!» деген екен. Құндылықтың бағасын жете білетін ғұлама солай тамсанса, «АҚШ демократиясының атасы» атанған, осы мемлекеттің негізін салушылардың бірі, оны сегіз жыл басқарған Томас Джефферсон есімді әлемге әйгілі саясаткер: «Жақсы заңың болғанша, жақсы дәстүрің болсын!» деп шорт кеседі.
– Керемет айтыпты. Неге олай қатты айтады?
– Өйткені, өзінің мемлекетінің халқы қырық рудан құралған ел болғандықтан, тамыры тереңге кеткен әдет-ғұрыптан мақұрым екенін көргендіктен және оның орнын ешнәрсе толтыра алмайтынына көзі жеткендіктен солай айтып отыр.
Біздің ұлтымызға бүгінгі таңда ең керегі – бірлік. Татулық. Ынтымақ. Ауа жайылушылықтың кез келген түрі – оның үлкен-кішісі болмайды! – ұлттың ыдырауына ғана жұмыс істейді. Дін де ұлтқа, ұлттың бірлігіне қызмет етуі тиіс. Алла-Тағала: «18 мың ғаламдағы жаратқан нәрсемнің ішіндегі ең абзалы – адам!» деген екен. Ортамыздағы көзі тірі ғұлама Абдулла қажы Жолдасов ағамыз: «Дін – халық үшін! Ең әуелі халықты халық ететін оның тілі, одан кейін салт-дәстүрі, содан кейін барып діні. Дін салт-дәстүрге сүйеніп, ақыл-ойдың арқасында өмір сүретін адам баласын жаңылыстырмайтын, адами жолдан шығартпайтын қалып» дейді.
Ендеше, біз де ата-бабамыздың мыңдаған жылдар сүзгісінен өткен, сол арқылы өзінің өнегелі-үлгілілігін, өміршеңдігін дәлелдеген салт-дәстүр, әдет-ғұрпымызды көзіміздің қарашығындай сақтағанымыз, әсірешілдікке ұрынбағанымыз абзал болар.
Қазақтың туыстық атаулары
– Өткенде әлеуметтік желіде сіздің «Қарға тамырлы қазақпыз» деген тәмсілі туралы қызықты ойыңызды байқап қалдық. Сонда сіздің ойыңызша бұл өзгеріске ұшырап барып, санамызға сіңіп кеткен болып тұр ғой?
– Біз өзімізді «Қарағай тамырлы қазақпыз» деп атаймыз. Бірақ, бүгінде ол қолдану барысында өзгеріске ұшырап, «қарға тамырлы» деп қате айтылып жүр. Неге «қарағай тамырлы»? Таудағы жалаңаш тасқа өскен қарағайды көрген жанға бұл сөздің мағынасы бірден түсінікті болады – қатар тұрған ағаштардың тамыры жерге кіре алмайтын болғандықтан, бір-бірімен байланысып, шиеленісіп кетеді. Енді ондаған метр биікке бойлап өсетін оған ешқандай дауыл қатерлі емес – оны жан-жағынан бүкіл орман ұстап тұр. Қазақтың туыстық араласуы да осындай.
– Жігіттің үш жұртын қосқанда солай тамыр жаяды емес пе?
– Әр жігіттің әке жағы – өз жұрты «ағайын, туыс» деп аталады. Оның өз жұртынан бөлек анасы жағы – «нағашы жұрты», әйелі жағы – «қайын жұрты» болады. Бұл екі жұрт та жігіт жұртының «Құдай» дескен, Құдайындай сыйлайтын құдалары болып табылады, «құда, жекжат (жігі жат)» деп аталады. Құрандағы Алла-Тағаланың 99 есімінің қатарында көне сақ тіліндегі «Тәңір» секілді кездеспейтін «Құдай» сөзі парсының осы мағынаны беретін «Худо» деген сөзінен шыққан. «Құдай» сөзін әдетте парсы мәдениетінің әсері көбірек тиген оңтүстіктің елі жиі қолданады.
Қазақта құдадан сыйлы адам жоқ. «Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық» дейтін қазаққа Атырауға, Арқаға немесе Алтайға барса өзіне «құда» тауып алуы оп-оңай. «Құдайдан кейінгі жақыны» – құданың әйелі «құдағи», ұлдары «құда бала», қыздары, әпке, қарындастары «құдаша», аға-інілері «құда», олардың әйелдері «құдағи» болады. Қазақта бұрын құдалықтың «бел құда» (ер адамның белінде жүрген балаға), «бесік құда», «қарсы құда», «сүйек жаңғырту құда» деген түрлері болған. Атастырылып қойған, бірақ әлі ұзатылмаған қыз «қалыңдық» деп аталады.
Жеті ата былай жіктеледі: 1.Әке. 2.Ата. 3.Баба. 4.Арғы ата. 5.Әулет ата. 6.Түпкі ата. 7.Тек ата. Жеті ұрпақ: 1.Бала. 2.Немере. 3.Шөбере. 4.Шөпшек. 5.Немене. 6.Жүрежат. 7.Туажат. 8.Жұрағат. Бұрын қазақ: «Жұрағаты жоқ, жұртта қалады». «Жоғымды табатын жұртшылығым бар, жолға тастамайтын жұрағатым бар» деген. «Жүрежат» пен «туажат» атауына қарап, бұлардың ұрпағы ағайынға жат болып кетеді екен деп ойламау керек. Тек, әйелдер Алла-Тағала қанша бала берсе, сонша бала туатын, күйеусіз әйел болмайтын заманда адамдар тез көбейетін болған. Бұның керемет дәлелін «Абай жолындағы» Абай ержеткен кезде оның бар-жоғы бабасы Ырғызбайдан тараған әулеттің бірнеше ауылға айналып кеткенінен табамыз. Ұрпағы тез көбейген елдің бір-бірімен араласуы да сирей берген. Сондай болмас үшін қазақ «Айында көрмесе – ағайын жат, жылында көрмесе – жекжат жат» деп ескерткен.
Ағайынды жігіттердің әйелдері бір-біріне «абысын» болып келсе, апалы-сіңлілердің күйеулері «бажа», олардан туған балалар «бөле», бөлелерден туғандар «қарын бөле» аталады. Отырықшы халықтардай емес, қазақ қыздарының алысқа, жан-жаққа шашырап кетуі жиі кездескендіктен, бөлелер бір-бірімен тығыз араласа бермеген, «қарын бөлелер» жайлы тіпті сөз жоқ. «Сұраса келе, қойныңдағы қатының қарын бөле боп шығады» деген сөз содан қалған. Бөлелердің бір-біріне үйленуі біздің салт-дәстүрімізде өте сирек кездеседі, себебі, туыстық саты жақын болғандықтан, баланың бірі мүгедек болып туу ықтималдығы жоғары. Ал, қарын бөледе ондай қауіп жоқ.
– «Ұл өссе – ұрпақ», «қыз өссе – өріс» дейтін қазақ едік. Бүгінгі күні жиен де немере дейтіндер бар. «Дәстүрге» осы тақырыпта мақала келіп түскен болатын, әр оқырманның пікірі біз үшін маңызды, әрі оны басқа да қалың оқырманмен бөлісу үшін жариялаған едік. Бұл мақалаға сол кезде өзіңіз «Дәстүрдің» келесі санында нақты жауап бердіңіз.
– Иә, дұрыс айтасыз. Халықты шатастыруға мүлдем болмайды. Ұлдан туғандар «ұрпақ», қыздан туғандар «жиен» болып саналады. Жиеннің жолы өте үлкен. Нағашы жұртына ол барынша ерке болады, еркін сөйлейді. Ол үш рет не сұраса да нағашы жағы оның қолын қайтармауы керек, бұл салт «жиенқұрық» деп аталады. Жиенді ренжітуге, ұруға болмайды. «Жиен назары жаман», «Күйеу – жүзден, жиен – мыңнан үлкен» деген сөз бар. Жиеннің баласы – жиеншар, одан – көгеншар, көгеншардан – дегеншар туады. Қазақта қандай да бір талант, дарын жайлы сөз туа қалса, ең бірінші «Нағашысы кім екен?» деп сұрайды. Себебі, тоғыз ай он күн ананың құрсағын мекен ететін балалардың, оны болсын, он бесі болсын, әдетте әкеге айнымай тартып біреуі ғана туады, басым көпшілігі шешеге, нағашы жағына тартады.
Қазақта әрқайсысының өз орны бар. Ер адам әйелінің «жұбайы», әйелі оның «зайыбы» аталады. Әпкеңіздің күйеуі – жезде, қарындастың күйеуі – күйеу бала, әйеліңіздің әпкесі – қайынбике, сіңлісі – балдыз, ағасы – қайынаға, інісі – қайны (қайын іні). Әйеліңізге сіздің әпкеңіз – қайынбике, қарындасыңыз – қайынсіңлі, ағаңыздың әйелі – жеңге, ініңіздің әйелі – келін. Келін тұңғышын босанғаннан кейін басындағы желегі алынып («Желегі түспеген жас келін» деген сөз одан қалған), баланы емізуге ыңғайлы, әрі ананың көкірегін де, жас нәрестені де көптің көзіне түсуден сақтап отыратын салтанатты кимешек кигізілетін болған.
«Балдыз – бүтін әйел, қайынбике – жартылай әйел», «Балдыз балдан тәтті». Бұл мақалдарды бабаларымыз не үшін айтқан? Ұрпақтың қамын бәрінен жоғары қойған бұрынғы қазақтың әйелі қайтыс болса, ол баланы қолдан, жасанды түрде шектемейтін заманда балаларға өгейлік істемейді ғой деп, екі әйелдің балалары тату болып өссін деп, ең бірінші кезекте күйеуге шықпаған балдызына үйленуге тырысқан.
– Мен өткенде Төлеген Айбергеновтің туған жері – Нөкіске барғанымда, ол жақта әйелінің інісін де балдыз дейтінін естідім.
– Иә, мынау Арқа мен Батыстағы бауырларымыздың «Бізде әйелдің інісі де – балдыз» деп бой бермейтінін естігенмін. Олар «Балдыз деймін, ендеше, балдыз деймін, жездең қалай жатады жалғыз деймін», «Қарға аунаған түлкідей, құлпырасың балдызым», «Балдыз болса қаншалық, бажа болар соншалық» деген, Жамбыл бастаған кешегі-бүгінгі ақындардың сөзін де мойындағылары келмейді…
Жасы кіші ұлды бәрі «іні» атаса, қыздың кішісін ұлдар «қарындас», қыздар «сіңлі» деп атайды. Жасы үлкен ер адамды «аға» деп атаймыз. Егер жасы әкеңізбен шамалас болса «көке», одан да үлкен болса «ата» деп аталады. Әйел жағы – «әпке», «апа», «әже». Үлкенге деген құрмет – қазақ болмысының ұстыны. «Жалтылдайды» деп жастықты сөкпе, бәріңнің шыққан тегің сол, «қалтылдайды» деп қарттықты сөкпе, бәріңнің барар жерің сол» деген қазақта сонымен қатар, «Жасына қарай отырады, жолына қарай жүреді, жағына қарай сөйлейді» деген жосық-жора бар, яғни төрге әкім-қара, төрелер емес, ақсақалдар отырады. Бір топ туған ағайынды жігіттің арасында ағаның баласы отырса немесе кімнің әкесінің жасы үлкен болса – жол сонікі.
Ұл мен қыздың балалары «үбір-шүбір», бір кіндіктен жеті атаға келгендер «үрім-бұтақ» аталады. «Зәузат» деп ағайын-туыс, құда-жекжат, тамыр-таныс сияқты жалпы туыстық атауды айтады.
«Тұсаукесердің» тәрбиелік мәні зор
– «Тұсаукесер» салты жайында айтып өтсеңіз. Теледидардан атақты актер Джеки Чан сәбидің тұсауын кескенін көрсетті, ол болса, қайшысы өтпей қиналып, ақырында тұсауды шешіп алды…
– Өте орынды сұрақ. «Тұсаукесердің» шын мәнінде тәрбиелік мәні зор.
Біріншіден, тұсауы кесілмеген ұл-қыз өскенде сүріншек келеді. Сүрінбейтін болудың жалғыз ғана амалы бар – қанша жерден есейіп кетсе де, әлгі баланың «тұсаукесер» ырымын жасау қажет, сонда ғана ол сүріне беруден құтылады.
Екіншіден, бұл – дәстүрдің физикалық мәні болса, рухани мәні – баланы тылсым күштердің көмегіне сүйене отырып, өмірге дайындау. Көк шөптен жасалған тұсау – үрім-бұтағы көп болсын дегенді, тоқ ішектен жасалған тұсау – бай-қуатты болсын, молшылықта өмір сүрсін дегенді, ақ және қара жіптен жасалған тұсау – өмірде қамшының өріміндей қатар жүретін ақ пен қараның айырмасын білетін болсын дегенді меңзейді. (Кейде ол «Ешкімнің ала жібін аттамасын» деген сөз деп те айтылады. Тіпті, солай болғанда да жаман емес, бірақ, олай түсіндіру дәстүр аясын тарылтады).
Тұсауды тек қана өткір пышақпен, жүзін жоғары қаратып кеседі. «Баланың өмірі қайшылыққа толы болады» деп, қайшыны жолатпайды. Тұсау кесетін адам баланың алдында отырып кеседі. Қазір арт жағында отырып кесетін «данышпандар» да пайда болды. Жаңағы сіз айтқан оқиға – дәстүрдің иісі мұрнына бармаған нағыз «дымбілместіктің», керемет ұлттық салтыңды өзгенің алдында абыройын түсірудің теріс үлгісі болып шықты…
Және он жерден жақсы адам болса да жүрісі сылбыр, болмысы болбыр, өте момын, сағыр адамдарға тұсау кестірмейді. Осыны бүгін үлкен жасқа келген аналарымыздың өзі білмейді. Клипке түсіп, қайшымен кеседі. Не айтуға болады?!..
– Оңтүстікте құдалық қалай өтеді? Қалыңмал қанша?
– Құдалықтың да қыр-сыры толық сақталмағанмен, жалпы нобайы дұрыс. Қалыңмал да әр түрлі. Бастысы: «қалыңсыз қыз болғанмен, кәдесіз күйеу болмайтындығында». Дұрыс емес жеріміз – қыздың көрпе-жастығын базардан сатып алатын болдық, бұл түбірімен қате! Апаларымыз әр көрпені тіккен сайын дауыстап тілек айтып отыратын (сол дәстүрді бұзуға болмайды), әрі базардағы көрпе-жастық қандай адамның қолынан шыққанын білмейміз ғой…
Екінші дұрыс емес нәрсе: заманды желеулетіп құдалық та 3-4 сағатта өтіп кететін болып жүр. Тіпті, кейбіреулер құдаларына үйін де көрсетпейді, «кейін құда мен құдағиды жеке шақырамын» дейді. Бұрынғы екі күнге созылатын, құданың үйіне қонатын нұсқа дұрыс еді. Ол жақын танысуға, білісуге мүмкіндік беретін. Қазір кафелік нұсқада құданың саны көбейіп, сапасы азайып барады. Мүмкіндігінше 9-10 адам баратын, құданың үйіне қонатын нұсқаға қайта оралған жөн.
– Әңгімеңізге рақмет!
Қ.Бегманов
