Бесікте айтылатын жырды «Әлди» деп айтатынымыз бұрыннан құлағыңызға сіңісті. Сол әлдимен жанымызды бір әлдилетіп барып, бесіктің қалай пайда болғанын зерттеуге өтсек, қалай қарайсыз?!…
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, əлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейын,
Байқұттанның құйрығын,
Жіпке тағып берейін.
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Ақ дулыға киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Шебер болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Қолымыздан іс алып,
Мойынына күш алып,
Бізді бағар ма екенсің?
Құрығыңды майырып,
Түнде жылқы қайырып,
Жаудан жылқы айырып,
Жігіт болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің?
Кең балағын түріскен,
Аламан топта күрескен,
Балуан болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Бал қайнатып, шай ішкен,
Қазы кертіп, жал жеген,
Асты болар ма екенсің?
Ұзақ жасап, өркендеп,
Бастық болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Қарағай найза қолға алып,
Жауға тиер ме екенсің?
Қашқан жаудың артынан,
Тұре қуар ма екенсің?
Ұйықтай қойшы, бөбегім!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди демекші, өз бесіктерін әлди деп атайтын халықтар бар. Бұл халықтар тым жат, бөгегайы бөлек, алыс қауымдар емес, бізбен сөзсіз түрде тарихи байланысқа түскен, кейбірінің жарым-жарты тарауы ежелгі руларымыздан тарайтын қауымдардан еді. Хорваттардың біздің ескі Арғындармен тарихи байланысын өткенде ашып жазғанбыз. Сербтер мен Хорваттар бесікті әлдидің өз тілдеріне ыңғайланған атауымен лелати деп атайды. Украиндарымыз леляти деп. Чех сөздігінде әлди бесік лелети деп сақталған. Литвалықтар да бұдан сырт қалмаған. Олар әлди бесігін «тербету» деген мағына береді деп «лелюоти» десе, олармен көрші Латвиялықтар лелуот деседі әлди бесікті. Біздің тілімізде «ләйліп жүру», «ләйліп келе жатты» деген сөздер бар. Мұнысы аяғын жылдам баспай, тербетіліп баяу жүру дегені. Осы бойынша болғанда әлди сөзінің ескі бір бейнесінің леледи (ләй-ләй-тәй) екені көріне қалады. Біз сәбидің алғаш аяқ басуын тәй-тәй басу десек, оның ти деген нұсқасының көршілес шығыс халқында аяқ деген мағына беретінін, ләй-ләй сөзінің оларда кел-кел деген мағына беретінін, біздің тіліміздегі кел сөзі осы ләй сөзінің ең ескі түбірі екенін ескерсек, мұның арғы жағындағы кәдімгі көлдің сипаты жатыр. Баланың аяғын бөлеп жүргізбей, көлде тербеткендей көрініс жасаған бұл қандай өнер? Жаңағы халықтардағы әлди бесік атауларының негізгі сөзі леле, лала деп тұрғанына қарап, мұның бөле, бөлеу (баланы бесікке бөлеу) сөздерімен мағыналас екенін байқаймыз. Яғни, әлди жыры дегеніміз бөлеу жыры болып отыр. Татар туыстарымыз бесікті елүле (алу, асылу) деп осы леле, лала сөздерінің түркілік әлдиге ең жақын нұсқасын бесік атауы ретінде қолданады екен. Славяндарда Улетай деген байырғы ән әуені де болған. Жоғарыдағы байланыстарға қарап, Балқан (Балкан, Үлкен) мен Балтық бойындағы әлди бесік ұғымын қолданатын халықтардың түп тарихының Шығыс Еуропа мен Батыс Сібірге тамырласып жататынын байқай аламыз. Татарлар да Балтық жағалауы халықтарына бір табан жақын отыр ғой. Әлди бесікті лелети, лелати, леляти, лелуот, лелюоти деп қолданатын аталмыш халықтардың шоғырланып отырған жерлерінің де Балтық, Балқан (Балкан) деп осы әлди бесік ұғымымен дыбыстық жақтан жақын үндесетінін, әсіресе Балтық атауының поляктар мен латыш, литвалықтар тарапынан Валти делінуі, эстондар жағынан Лане делініп, Балтықтың бесікке және белгілі су мақлұғына түпкі мағынасының жақын тұрғанына ой жүгіртсек, әлди бесіктердің шыққан отаны Балтық болуы мүмкін бе деген ой санаңызға бір тұрақтайды-ау!… Балтық теңізінің бетін олай кесіп, бұлай кесіп, кес-кестеп жүзіп жүрген викингтер оның сұғынған тұмсығы мен алдыңғы аяғына ұқсайтын екі шығанақ пен Балтық мешіннің мүшесінен аумайтын жалпы пішініне көз салып, оның оңтүстіктен сауда-саттықпен әкелінген бегемоттың тұлыптарына және әлди бесіктерге ұқсатып, осы теңізді атаған болуы да ықтимал. Мүше сөзі сыртқы денені білдірсе, мүшел мүше-ил (мүше-жыл), яғни 12 жылға мүше болып тұрған 12 аңға түйені қосып, қазақ күнтізбесі бұл алғашқы 13 жылды бірінші мүшел жас етіп есептейді. Одан кейінгі мүшел жастарды 13 жылдан емес, 12 жылдан есептеп отырады. Түйе тек бірінші мүшел жаста ғана 12 мүшелдің соңына қосылады. Енді қызығы, олардан тым, тым алыста жатқан үнділердің көне тіліндегі тепкіншек, тербелу деген мағынадағы лелаяти, ойнау деген ұғымдағы лалати, сипалау, аялау деген сипат беретін лалаяти (лелеет) сөздеріне назар аударсақ, аялау, бөлеу сөздерінің осы әлди сөзімен бір түйіннен шешілетінін білеміз. Біз биікте тұрған бойымыз жетпей тұрған нәрсені «алып берші» деп жатамыз. Әрине, биікке асылып, ол затты алып береді. Бесік тербеткенде оның арқалығына асылып отырып, түндер бойы анасы тербетіп отырады. Татардың әлди бесікті елүле дейтінінің мәнін сұрасақ, оларда бұл асылу деген мағына береді екен. Биікте асылып тұрған затты ілініп тұр деп те айтамыз. Сонда, татардың елүлесі іліну деген мағынаны да беріп тұр. Бесіктің іліп қоюға болатын арқалығы да бар. Оларда елярге деген ілу етістігі де бар. Моңғол болса, бесікті өлги деседі. Мұның бәрінің түбін қусақ, в дыбысының қолданыста болған заманына тіреледі екен. В дыбысындағы вллу сөзінің в дыбысындағы сөздердің і, е, б, и дыбысындағы сөздерге айналып сүрленуінен леле, лела, елү, еля, іл, ілу, иілу, аялау, бөле, бөлеу, билеу сөздері қалыптасқанын жіліктей аламыз. Бұл талдау тәсілі арқылы оның иілу деген нұсқасын табамыз. Бесіктің арқалығының құба талдан иілетініне зер салсақ, бұл тіпті де түсінікті бола түседі. Оның үстіне, оның ілінетін жері де, асылатын жері де осы талдан иілген арқалық тұсы емес пе?! Ілем, ілім, ілу, иілу деген ұғымдармен тоғысатын, бізбен тарихы туыс бұлғарлардың әлди бесікті люлям десетіні, тіпті қиыр шығыстағы қытайдың әлди бесікті яулан деп, кәрістердің иолам дегені де қызық. Бір сөздің соншама көп халыққа, әсіресе Солтүстік Қытайдағы Шығыс Ғұн мен Еуропалық Батыс Ғұнның өмір сүрген жерлерінде бұл аттың жалпағынан жайылып жатуы, Ғұндар үлгі алған Юэчжі мәдениетінің Үнді топырағымен байланысып жататынын терең ұғынып, бұл әлди бесіктің әуелде Үнді жерінде болғанын, оны әлемге таратып әйгілі еткен Ғұндар жолы екеніне көз жеткізіп, дән риза боламыз. Сербтер мен хорваттарда да лелам деген әлди бесіктің екінші бір атауы бар екенін ойға алып, оған дейінгі әлди бесік атауларының соңындағы ти, т, ди жалғауларының жай ғана иілу, бөлеу деген мағынадағы негізгі атауға қосымша заттық жалғау екенін түсіне қоямыз. Әлди – аялау орны. Аялау сөзінің бөлеу сөзінен шыққанын жоғарыдағы парақтардан қанып білген боларсыз. Билеу сөзінің де осы әлди бесіктің тербелуімен тығыз байланысы бар белгілі болып отыр. Әлдидің сырын таптық, енді бесік ше? Оғыздар мен Өзбектің бешік, қырғыздың бешик деп, қазақтың бесік деген бұл атауына Ыстықкөлдің батысында орналасқан Бишкек атауын, осы атауға баба таған болып есептелетін Ақ-Бешім (Ақ-Мешін, Ақ-Бешнг) ежелгі қаласының жұртын шолып қайтсақ, Ыстықкөлдің Ыссық деген жергілікті атының, осы Алатаудың теріскейіндегі Есік көлінің, Үсек, Асы, Асақ суларының атының түгел дердік в дыбысы қолданылатын замандағы вшинг сөзінен тарамдалып, в дыбысыың б, и, а, е, ү, ы дыбыстарына ұласу кезеңіндегі беших, мешх, есік, үсек, ысық немесе ыссық болып тарамдалу жағдайымен ұқсастыққа ие екенін тексеріп, біздің мешін жылымыздың жайлы келгенін ақмешін деп, апат алып келгенін тасмешін деп атайтынымызға қарап, Ақ-Мешін қаласы мен жаңағы Ыссық, Ысық, Есік, Үсек, Асақ көл – суларының бәрінің дерлік белгілі киелі сенімге, киелі сенімнің бастауы болып тұрған белгілі аңға осы атаулардың бағышталып, одан береке, ырыс күтетін көне адамдардың сенімі көңілдің бетіне көбік болып қалқып шыға келеді. Мешін деген қай аң дейсіз бе? Алтай тауының көне көз қарттары «Мешін деген судағы мақұлық еді. Қазіргілер маймылдың суретін сала салып жүр ғой» дейтін еді. Бұны айтқандардың қатарында 1936 жылы туған, менің 88 жастағы атам Шәмшіріп Бабақұмарұлы да бар. Рашид-ад-Динда мешін жылын «Бишин жылы» деп жазады. Алтай тұрғындарынан бір ғасыр бұрын 12 жылды бейнелейтін аң мен малдың ағашқа ойылған пішінін тапқан орыс зерттеушілерінің еңбегіне қарасақ, мешін жылы деп көрсетілген аң қарны жер сызған, аяғы қысқа, ұзындау аң екен. Оның пішіні қарны жер сызған бегемоттың пішінінен сірә да аумайды. Бегемот – сиыр пішінді, қарны жер сызған, аяқтары қысқа, су сиыры. Іле өзенінің басындағы Зекті жартас суреттерінде бегемоттың суреті қашалған. Бұдан, Алатау мен Іленің қысы-жазы жануарларға қолайлы жылы ауа райына сай ертеде бұл жерлерде бегемоттың өмір сүргенін білеміз. Жаңағы Ыстықкөлдің қасына жақын Шу бойындағы Ақ-Бешім қаласы да осы бегемотты кие тұтып, үлкен ырыс-берекеге толы жер болсын деген ырыммен салғаны көрініп тұр. Ыстықкөлдің Ыссық деген төл аты мен Есік, Үсек, Асақ деген жер атауларының бәрі бегемоттың мешін, бичин, бешім деген түркілік атауларының алғашқы уақытта мешнг-мешх, бичин-бичик, бешім-бешк деген тұлғалық нұсқасының мәдени қарым-қатынастар арқылы жан-жаққа тарағанынан хабар таптық. Қырғыздың астанасы Бишкектің осы Бешім қаласының Бешик деп оқылған нұсқасының жаңғыртпасы екенін білуіміз тиіс. Ендеше, мешін, бишин, мешх, бешик, бишк деп сан түрлі аталған аңның бегемот екенін білсек те, бесіктің атын не үшін бегемоттың атымен атадық екен? Оғыздар мен өзбектің бесікті бешік, қырғыздың бешик дейтінін де естен шығармай тұрыңыз. Қызылбастардың астанасы болған Мешхет (Мешх, Машхат, Машат) қаласы мен оған жақын жатқан Түркменстан астанасының Ашх-Абат аталуының да өзіндік мәні ертедегі бегемотты кие тұтқан заманға апарып тірелетінін зерделей аласыз. Ал, біздің Түркістан облысындағы Машат өзенінің атауының Мешхеттің Машхат, Машат деген атауымен түйіндес екенін, осы сулардың бәрі ертеректе бегемоттың жұмағы болған жерлер екенін сезіндік. Машан деген қазақтың ескіде көп қойылған кісі есімдері де осы мешін сөзінің туындысы. Масаты кілем деген кілем түрі болған. Әрине, жұмсақ әдемі кілем. Деседе, масаты кілем ұғымының бастауында да осы бегемоттың терісінен жасалған ежелгі кілемнің тарихы тұр делік. Пішу, пішу арқылы пішін шығарудың бәрі ескі заман түркілерінің бегемот терісін пішіп, сырмақ, кілем, тұскиіз әзірлеуіне орай айтылған сөздің жұрнағы. ХІХ ғасырда Майлы-Жәйірда уақытша отырған Матай руының адамдарының алып бүйіні атып, оның артқы терісін илеп, оны төрт кісі бөліп алып, өздерінің үйіне тұскиіз еткен оқиғасы бар еді. Бұл да тура сол секілді дүние. Бегемот толы бұл сулардың кейбірі Иран жерінде жатыр. Иранның арғы жағы Ирақ. Одан әрі қарай бірнеше елден өтсеңіз, Мысыр жері күтіп алады. Мысыр жерінде Нілді бойлап көптеген бегемоттар өмір сүреді. Бесіктің тербетілуі, билегендей қозғалысы суда тербетіліп, ләйліп, селкілдеп қимыл жасайтын бегемоттың әрекетімен сайма-сай. Мес қарын деп қарны салпиған адамды айтатынымыз және мескей деген ыдысымыздың атауы да осы бегемоттың жер сызған қарнына қаратылып айтылған сөз. Бегемоттың терісінен істелген ыдыстың алғашында мескей атанғаны да өз құпиясын баяулап ашып жатыр. Тамақты көп жейтін адам мен шөпті көп жейтін сиырды мешкей дейтініміз бар. Бірақ, сиырдан басқа малға мұны қолданбаймыз. Бұл да болса, оның мешінмен, яғни бегемотпен туысқан жануар екенінде. «Бесенеден белгілі» деген сөзіміз бен «пешенеңе жазылған тағдыр» деген сөзімізге назар аударсақ, бесене деп бегемоттың артық ала-құласы, ерекше бір қалтарысы жоқ біріңғай түстегі, жүнсіз, майда, толық бітімі ап-анық көрініп тұратын сипатына арнап айтылған екен. Бесенеден белгілі деп бешіннің (бегемоттың) денесіндей ап-айқын, белгілі дүние деп, күрделі көрінген мәселені жеңілдетіп қараған қазақ енді неге оны «пешенеңе жазылғанын көресің» деген сөзге апарып қосты. Бұл ескі мемлекеттерде бешіннің (бегемоттың) терісін жарлық-үкім қағазы ретінде қолданғанын көрсетеді. «Тағдырға мойыма, қиыншылықтан өтіп кетесің» деп айыпты болып қиналған адамды жақындарының бегемоттың терісіне жазылған үкім қағазында не тұрса, соны көресің, бәрін де жеңесің, бұл күндер де өтіп кетеді деп жұбатуы болып тұр. Әр сөзіміздің астарына ғасыр құпиялығы жасырынып жатыр. Байқауларда біреуден-біреуді «басым түсті» деп айтып жатамыз. Мұнысы да осы бешіннің басқа жануардан басым тұратын үлкен салмағынан келіп шыққан өлшем. Сенесіз бе, мешіннің ең үлкендері 4.5тоннаға дейін жеткен. Ал, кішілері әдетте 2 тоннаға жуық болады. Ендеше, оның салмаған басқадан басым түсті деп айтуға негіз бар. Біздің көзімізге өте дәу көрінетін түйенің дәуі ең ұзағанда 1 тоннаға жақындайды. Ол тіпті қарапайым мешіннің салмағына маңайламайды.
Сиырдың мүйізі енді ғана қылтиған төлін бұзау деп айтатынымыз оның бұзаудікіндей ғана тұқылтай мүйізі бар бегемоттың – бешіннің (мешіннің), мес қарынды су сиырының бас пішініне осы бұзаудың бас пішінінің ұқсауына қарай осыны шығарған. Малдың төлдеу, өсу сатысындағы бұзау, құлын, тайынша, тай, құнан, құнажын, дөнен, дөнежін, бесті деген атауларының дені олардың өсу сатысындағы бейнелерін өзге аңдарға ұқсатудан келіп шыққан. Мысалға, құлынның құлын атануының өзі есектей ғана болған шікін құланға тұрқы жағынан бірдей болуына атап қойылған. Құлыннан кейінгі тайды тай деуі, шікін құланнан тұрқы үлкен денесі одан ұзындау тағы (тайғы) деген құлан түріне тайдың өсіп, дене тұрқы жағынан жақын келгенінен хабар тапқызады. Бегемотты, бешінді кие тұтып, әуелгіде Бишине деп аталған қауым 24 рулы Оғыздың құрамындағы бір ру еді. Рашид-ад-Динде Бичиненің таңбасы кәдімгі бегемоттың үстінен қарап тұрғандағы көрінісін сызып таңба еткенін бірден танытады. Махмұт Қашқарида бұл тайпа Бешенек деп айтылады. Олардың 7~8 ғасырлардағы Жайық пен Каспий, Қаратеңіздің солтүстігі мен Кавказдың теріскейіндегі ұлан-ғайыр билігі тұсында бірсыпыра Оғыз рулары оңтүстіктен солтүстікке көшті. Олар тарихқа Печенег қағанаты (Бесенек, Бажнак-Беженек) деген атпен кірді. Қағанаттың ғұмырының ақырласуынан кейінгі уақытта бірталай Оғыз рулары оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығысқа байырғы жерлері мен ішінара жаңа жерлерге көшкенімен, олар билік құрған солтүстіктегі алқаптарда, әсіресе Теріскейін Кавказ бен Жайықтың басындағы жайсаң, кілем шөпті аумақтарда әлі де болса Оғыз рулары қалып, олар Кавказдың күнгейі мен Сыр бойындағы туысқан жұрттарымен көшіп-қонып араласып тұрды. Осы рулардан бізге белгілісі Оғыз текті Тама, Тана рулары еді. Тама руында Бұзау тармағының, оның ішінде Бижігіт тармағының болуы 7~8 ғасырлардағы Бесенектердің көшімен Сыр-Жайық арасында орныққан рулардың құрамында Таманың болғанының айқын бір көрінісі. Башқұрттардың құрамында да бұл рудың өкілдері көптеп кездеседі. Оның үстіне, Қазан хандығында мырза, сардар атағын иеленген бекзаттардың қатарында Тама руының өкілдері болды. Қазақ Тамасының нар батыры Ер-Шора Нәрікұлы сол Қазан хандығының бас қолбасысы еді. Оның бір туған ағайындары болған Сіләм, Әлікейлер осы хандықта «мырза» атағын иемденді. Қазан қаласының атауының өзі Оғыздың Хуз, Хаз аталған нұсқасынан өзін өрбітіп, оған ел, мемлекет, хандық, хан деген хан, ян қосымшалары жалғанып, Қазан болып қалыптасқанын лингвистикалық сырлар айтып бере алады. Татар-Башқұрт тілдерінің қалыптасуына да сол кезеңдегі солтүстікке жосқан Оғыз руларының тілдік серпілісі айрықша әсер етті деуге болады. Қазан хандығы олардың маңызды астаналарырың бірі болған болуы да мүмкін. Қазіргі Тамалардың құрамында кездесетін Қойлыбай руы есей Печенег ішіндегі Қойлы бейдің, Құрақ руы Құрықты деген ханның атынан келсе, Төлек руының аты Терек ханның атынан, Көгі тармағы Көгін ханның, Аташал руы Валтшар ханның, Сусар руы Сулша ханның, Сары-Тама руы Серте хан мен Талмат ханның, Құрман руы Қараба ханның, Қарабой ханның, Алдаберген руы Алдай ханның,
Кедей руы Кеделім ханның аттарынан өз атауларын алған көрінеді. Осы Қара-аба, Қарабой (Қарабей) хандардың атын жаңғыртып, өзіне қойған кейінгі Тама көсемі Қарабураның есімі де назар аударуға тұрарлық. Ал, Тама руының өз атын кімнен алғанын қарастырсақ, Тимар (Тамар) деген ханның атынан келген болуы ықтимал. Ресейдің оңтүстік-батысындағы Таман түбегі, міне осы Тамалардың алғаш шыққан төркін топырағы болып отыр.
Бірақ, атап айта кететіні, Тама ұраны болған Қарабураны Қарахан мемлекетінің ханымен шатастырмайық.
Қарабура кім?
Қарабура – Созақ маңында өмір сүрген Сыр Оғыздарының басты батыры. Есімінің өзі батыр деген ұғым беретін Қара сөзінен және төл есімі болған Бура сөзінен тұрады. Ол ешқашан хан болмаған. Қазіргі Қазалы ауданының жерінде Оғыздарға астана болған Жанкент (Жаңакент, Янгикент) қаласы тұрды. Селжұқтар оны басып алып, өз билігін орнатқан еді. Селжұқ сұлтаны Санжар Орта Азияға басып кірген қара қытайлармен үлкен шайқас жүргізіп, ауыр жеңіліске ұшырап, не бәрі 15 адамымен қашып құтылады. Бағы басынан тайған Санжар енді жаңадан ес жимақ болғанда, елдіктерінен айырғандары үшін селжұқтарға тісін қайрап жүрген Түркістан Оғыздары ұстап алып, қамап тастайды. Санжар кейін тұтқындықтан қашып құтылғанымен, келесі жылы ауырып өледі. Бұл ХІІ ғасырда, Шыңғыс хан дәуірінің Сырға аяқ баспай тұрған кезінде болған оқиға. Сыр қазақтарының аңызында Қарабура мен Санжар арасындағы, Жанкент қаласында орын алған күрес айтылады, Санжардың қаласы ойран болып, қала орны жыланның ордасына айналғанын айтады, оны Қарабураның қарғысы деп есептейді. Санжардың құруынан кейін, жесір қалған Қарабураның қызы Бегімнің өзіне мұнара салдырып, сол жерде тұрып, тақуалық жолын ұстанып, өмір бойы бүбі болып өткені айтылады.
Ал, Қарабура Оғыз бола тұрса да, оны Керейлердің бабасы Қарлықтар құрған Қарахан мемлекетінің Х ғасырда өмір сүрген Садық-Бурахан, Керен-Бурахан деген хандарымен шатастырып жазып жүргендер бар екен. Олар ешқашан Жанкентке тимеген. Олардың басты орталығы – Тараз бен Шудың бойында болған. Ал, бұл екі ханның мазары Артыш пен Қашқарда. Оғыз текті Қарабураны ұран ететін Тамалар көбінде Қыпшақ таңбаны қолданады. Себебі, Оғыз-Қыпшақтар бірнеше ғасырлар бойы терең араласқандықтан, мәдени ұқсастықтарға ие болған. Ал, 1867 жылы берген И. Казанцевтің мәліметіндегі Таманың екі таңбасының бірі «Шыңғыснамадағы» Шыңғыс ханның Тама таңбасы деп таныған көсеу таңбасымен ұқсас. Бұл таңба Таманың Қаңлы текті сипатын анық көрсетеді. Қаңлы – Оғыздардың діңі болған ел. Түркменше Тувар (Тұмар, Тамар) деп аталатын Оғыздың 24 тайпасының бірі болған тайпаның Махмұт Қашқари көрсеткен таңбасы Таманың таңбасымен өте жақындыққа ие. Бұл ру оңтүстіктегі Оғыздардың ішінде өте аз кездеседі. Олар негізінен қазақ, башқұрт халықтарының құрамында.
Әлі де Қарабураның жұрты болған Созақта Тамалар молынан отыр. Қазалы атауының өзі Хуз-елі, яғни Оғыз елі деген ұғымын сақтап қалған. Тамалар Қорқыттың қобызына адал болып, Ықылас Дүкенұлы, Жаппас Қаламбай, Ақнар Тәттібайқызы қатарлы бірнеше мықты қобызшы тұлғаларды шығарды. Қарабураның заманынан кейін Тамалар Жайықтың басында белсенді болды.
Бесіктің мешінмен аттас қана емес, оның тербелген жүрісіне сай ғана емес, оның ұзыншақтау, домалақ пішініне түгелдей сай екенін бегемоттың суреттерінен зерттеп қарасаңыз болады. Ісік деген сөздің өзі осы бегемоттың ісінгеніндей болып көрінетін, шымыр етсіз, болбыр сипатынан пайда болған. Ісік сөзі мен Ысық, Үсек, Асақ, Ассы сөздерінің туыстығының бегемотқа ғана тірелетінін білдіңіз. Ертедегі Ыстықкөлді (Ыссықкөлді) бегемоттың ең көп өмір сүрген суының бірі деп мақтанышпен айтуға болады. Сондықтан, оған жақын жердегі Шудың бойына салынған Ақ-Бешім (Ақ-Бешік, Ақ-Бесік) қаласының Ақ деп аталуы осы көлдегі бегемоттық мешін киесінің қаһарланбай, жұртқа береке беруін тілеу ниеті жатыр сол замандағы адамдардың. Ақ-Бешім қаласының мешінді кие тұтуға, тыныштық, молшылық тілеуге ниеттеніп аты қойылғанын білсек те, қала атауының мешін жылы, әлде басқа жылы салынғанын байқап көруге болады. Осылай құнттап есептесек, 675 жыл – мешін жылы болып есептеледі екен. Осы жылы Ақ-Мешін жылы болды. Осы жылдың соңында Батыс Түрік қағанаты күшейіп бекемделді. Қытай тарихы Ақ-Бешімдегі Суяб қамалын 679 жылды салғанын жазады. Бұл тариқа қарама-қайшы. Себебі, 603 жылдың өзінде Батыс Түрік қағанаты Суябты астана етіп отырған. 595 жыл және 607 жыл мешін жылы болған. Соған қарағанда, Ақ-Бешім қамалы 595 жылдың өзінде жап-жақсы кент болып тұрғаны анық. Грек тілінен кірді делініп жүрген мешок сөзі, бегемоттың ұзыннан ұзаққа созылтып жатқызылған мүшесінен аумайтын мешоктың(мөшектің) пішіні де осы бегемоттың терісінен тұлып жасап, ішіне зат салуға қолданған дағдысы болғанын білеміз көне Гректердің. Ал, қазақ тарихындағы Тас-Мешін деп аталған жылдың қандай зорлық-зобалаңға толы болғанын білесіз. 1920 жылғы Тас Мешінде үлкен жұт болып, қазақ даласының қыруар малы қырылған. 1932 жылғы Тас Мешінде қазақ даласының төсін өлікке толтырған аянышты ашаршылықтың алқымнан алып, миллиондаған қазақтың миығына қара шыбын балалап жатқан нәубет кезең еді. Сондықтан, ескі түркілер мешіні көп судың бойына салған елді мекендерін Ақ-Мешін деп атап жұттан жұтамай, қыстан қысылмай шығатын сәулелі өмір тілеген екен.
М.Қизатұлы, ақын
