Қазақтар «Қызға қырық үйден тыю» деген мақалды ұстанса да, қыз балаларды мейлінше еркелетіп өсірген. «Қыз жаттық» деп, қонаққа келген қызды төмен отырғызбай, төрге шығарған. Қыз баланың шашын кішкентайында 7 немесе 9 жіңішке бұрымға өрсе, ол бойжеткен соң бір бұрыммен ғана жүрген. Қыздар басына ақ пен қарадан басқа кез келген ашық түсті, көбінесе қызыл матадан жасалған орамал тартатын болған. Қыз бала тоғызға толғанда, кейде одан да ертерек, насы құлақ тесу ғұрпын өткізген. Оны жасау үшін мол дастархан жайып, жеңгелері мен көрші әйелдері кішігірім тойға шақырған. Қонақтар сый-сияпатын өздерімен ала келіп, құлағы тесілген қызға ізгі тілектерін айтып, жақын туыстарының бірі оған күміс сырға сыйлаған. Құлақты тесерде уқалап, жанын кетіріп, қыздырылған жуан инемен немесе кәдімгі тарымен тескен. Ол үшін тарының екі дәнін құлақтың екі жағынан бірінің тұсына бірін дәл келтіріп, қысқан. Тесікке қызыл иттің жүнінен есілген жіпті өткізіп, байлап қоятын болған. Олай етсе «құлақ іспейді, жара түспейді» деп сенген. Қазақтар қыз баланың құлағын тесуді – ұл баланың сүндеттеуімен бірдей көріп, соған теңеген.
«Құлағыңа таққаның күміс сырға, күмбірлетіп шығасың күнде қырға» деп халқымыз айтқандай, бойжеткен болған әрбір ару құлағына алтын, күміс және тағы басқа бағалы тастардан жасалған сырға таға бастайды. Бұрын ер баласы тұрмай жүрген немесе баланы өте кеш көрген ата-аналар ырым етіп, қартайғанда көрген осы ұлымыз тұрсын, тіл-көзден түрлі қас күштерден аман болсын деген мақсатпен оны ұл емес қыз деп құлағына сырға тағып қойған. Баланың буыны бекіп, ер жете бастағанда ғана, бозбала кезінде оның құлағынан сырғаны шешіп алатын болған. Мұның өзі отбасына үлкен қуаныш саналып, үй иелері құдайға шүкіршілік айтып, ауыл-аймағына той жасаған. Ел арасында мұндай ғұрып ХХ ғасырдың басына дейін сақталған. Бірақ заман ағымына қарай ондай балаға той жасап беруді көп дабыра қылмайтын болғандықтан, бұл дәстүр бүгінде ұмытылған.
Ертеде қыздың басы бос, атастырылмаған болса, керегеге, кілемге тіпті бақанға сырға іліп қою салты болған. Үйге келген қонақ немесе жолаушы үй-ішін көзімен шалып, ілулі тұрған сырғаны көрсе «бұл үйдің бой жетіп келе жатқан, не бойжетіп отырған қызы бар екен, ата-анасы әлі ешкіммен құда болмапты, қыздың басы бос екен» деген ой түйген. Мұның аяғы кейде құдандалы болуға да ұласатын болған. Мұндай салт сонау көне заманнан бастау алады. Ол туралы қазақ ертегілерінің ішіндегі ең байырғысы «Ер төстік» ертегісінде этнографиялық мәні күшті мынадай дерек кездеседі: «тоғыз ұлым бар, соған тоғыз келіншек» іздеп жүрген адаммын, тоғыз ұлымның бір әке — шешеден туған сияқты, тоғыз келінімнің бір әке — шешеден туған болуын іздеп жүрген адаммын. Керегенің басындағы көп сырғаны көргенде тілегіме жеттім ғой, — деп қуанып қалып едім, санасам біреуі кем екен, соған жылап отырмын дейді. Ерназар ендеше жылама, тағы біреуі бар әне тұр,- деп бәйбіше бақаннан тағы сырғаны алып келеді. Сөйтіп Ерназар тоғыз қызға құда түсіп қайтады.
Сырға – зергерлік бұйымның ішінде ерекше мән беріліп, аруларымыз үшін өзгеше рөл атқаратыны белгілі. Ата –бабамыздан жалғасып келе жатқан игі дәстүрдің бірі – сырға салу .Оның өзіндік талабы, ережесі бар десе де болады.Сырға салу кезінде жігіт жағынан төрт – бес адам келіп, құда түсер ырымын жасап, қыздың құлағына сырға тағып, қызды алып кететін күнді белгілейді. Осы аралықта «той малы», «сойыс», «бала күту», «әке күші» деген кәделерді орындау керектігі келісіледі. Бұл жолы жігіт жағы қыздың ата –анасына киіт кигізеді, қыз жағы – мал сойып, құрметтеп күтіп алып, шығарып салады, тағы басқа сый-сияпаттар жасалады. Келісілген күні жігіт жағынан төрт – бес адам келіп қызды алып кетеді. Қазақ әйелдері сырғаны бала кезінен бастап, кимешектегі әже болғанша тағады. Ұлттық нақыштағы сырғалар – ескілік емес. Оны келістіріп, сырт көзге ұнамды етіп тағуға да болады. Аққу мойын, аққұба жүзді қазақ қыздары «қазақша» сырғалар да ерекше сұлу көрінетінін кейбір аруларымыз дәлелдеп жүр. Бұл біздің ерекшелігімізді, ұлттық болмысымызды айқындаушы негізгі бұйымдардың бірі.
Венера Шапикова,
Атырау облысы тарихи-өлкетнау
музейінің маманы
