Халықтың оза дамып, ілгері басуы үшін маңызды мәселелердің бірегейі – өткенді білу. Әсіресе, дін саласына қатысты жайттарға тоқталған кезде Үкімет үнемі айтатын, жазатын дүниелердің бірі – тарихты білу, әдет-салт, ырым-тыйымға жүгіну. Ол жөнінде Алаш қайраткерлерінің бірі – Сұлтанмахмұт Торайғыровтың айтқан «бұрынғылардың қателігін қайталамау үшін өткенді білу керек» деген сөзі айғақ.
Тарихтың қойнауында пісіп-жетіліп, сұрыпталу арқылы бізге жеткен дүниелердің бір парасы – салттар мен әдет-ғұрыптар екені белгілі.
Қазақтың ғасырлар бойы тұтыныс пен сұраныста болып келген дүниесі – шеттен оқып, білім алғандар өз еліне, Қазақстанға келген соң қолданыста келе жатқан әдет-салттарға қарсы шығып, олардың пайдаланылуына жол бермеуге тырысуынан келіп шыққан пайым екендігін дүйім жұрт біледі деп ойлаймыз. Сонда дейміз-ау, 2000 жылдар басына дейін ұдайы атқарылып келген әдет-салттарымыз, ырым-тыйымдарымыз айналасы бірнеше жылдың ішінде жарамай қалғаны ма, осыдан келіп, халқымыздың иманы төмен болғаны ма, құдайсыз болғаны ма деген сияқты сан сауалдардың туатыны сөзсіз.
Әр ұлттың өзі өмір сүріп отырған ортасына, нақтырақ айтқанда, географиялық жағдайына сай салт-дәстүрлердің қалыптасатынын білген абзал. Қазақ пен жылы өлкелерде атқарылатын бірер жайтты мысал ретінде келтірер болсақ – баланың есейіп, етек жаба бастағанда жасалатын сүндеті, мәйітті екі күнге дейін, тіпті үш күн жерлемей күтуі сияқты т.б. мәселелерді келтіруге болады. Яғни, оған қуаң аумақтың қоңыржай белдеуінде өмір сүретін, жаз, күз, қыс, көктем сияқты құбылмалы климат жағдайы бар біздің елді айтуға болады. Осындай ерекшеліктерге сай жоғарыда айтылған балаға жасалатын сүндетті атау керек, Яғни, оны 5-7 жас кезінде сүндетке отырғызады. Ал жыл мезгілдері ауыспайтын жылы жақта өмір сүретін араб, парсы, үнді сияқты т.б. мұсылман жұртында сәби дүниеге келе салысымен сүндеттеп тастайтынын көзі қарақты оқырман біледі деп есептейміз. Сондай-ақ, өмірден өткен өлікті бірнеше күн бойы суықта немесе қоңыр салқын ауа райы бар жерде сақтай алатын мүмкіндігі бар деген сөз. Оған өлікке топырақ салу үшін ұлан-ғайыр аумағымызға тарап кеткен туыс-туғаны, бытырай орналасқан құда-жегжаты бастаған басқадай жақындары келуі керек деген тәрізді мың сан мысалдарды келтіре аламыз. Ал жылы өлкелерде мәйітті дереу жерлемесе күн ыстық болған себепті оның иістене бастайтыны анық. Яғни, жағрафия көп дүниені айқындайды деген сөз.
Мақаламызға өзек етіп отырған өзгеріске түскен салттардың бірі – неке қию, үйленуге байланысты әдет-ғұрыптар төңірегінде болмақ. Ол үшін әдет-салтты өзгеріске түсірген кезеңдерді салыстырмалы материал ретінде келтіруіміз мәселені шешудің ең бір үлкен жосығы болмақ. Бұлай дейтін себебіміз – халықтың өміріне елеулі әсер еткен заман Патшалық Ресейдің боданы болған кезең мен Сәбет дәуірі деп аталатын кез. Мәдениеттің ауысып-қиысатыны, бөгде салттың халықтың мәдениетіне ықпал ететіні Еуразия төсін мекендеген халықта, әсіресе қазақтардың арасында болатындығы сөзсіз. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақтың дүниетанымдық көзқарастарының кейбір қабаттарының өзгеруге бейім тұратындығын бір-екі сөзбен жеткізе кеткеніміз жөн болар. Жоғарыда айтылғанындай, қазақ жерінің тоғыз жолдың торабында орналасқаны белгілі. Ендеше, сауда жолдарымен қатар, мәдени үрдіс те қазақ жері арқылы өтетінін білген абзал. Дәлірек айтсақ, мәдениеттегі өзгеріске қазақтың бейім тұратыны мәлім жайт. Ол біздің пайымымызша, қоғамдық формацияның белгілі бір сатысын басымыздан кешпей, табиғи-тарихи жолды бұзғанымызда болса керек. Мәселен, феодалдық дәуірден капитализмді аттап өтіп, социализмге секіріп кеткен едік деп айтылатын бұрынғы идеяны еске алуға тура келеді. Өйткені, әрбір адам нарықтық қатынаста өзін ісін жетілдіре отырып, бәсекеге қабілетті болуды дамыта алмады, өзін таныта алмады қатарлы т.б. құбылыстардың орын алуынан дегенге келіп саятын сияқты.
Біраз сөз неке салтындағы өзгерістер хақында
Әдет-ғұрыптардың заманға сай жаңарғаны жақсы-ақ. Алайда осы аталған құбылыстың ілкіде жасалуы дәстүрлі ортадағы қалыптасқан нормаға сай болатын. Қазіргі кезде осы тұрғыда біздің көп ескере бермейтін, мәніне жете үңілмейтін әдет-салттарымыз көп-ақ. Жекелеген мысалдарды келтіре отырып, солардың бірқаншасының түпкі қолданыс мәнін ашсақ дейміз:
– Ұзатылатын қызын кілемге салып, алып жүреді деген мәлімет этнография ғылымында кездесіп жатады. Жаңа заманда, қазіргі кезде осы салтты келіннің бетін ашу кезінде екі жағындағы жеңгесімен қосып, үш адамды кілемімен сүйретіп алып келгенді көрдік. Нақтысын айтсақ, бұл жерде келген келінді емес, ұзатылардан бұрын қалыңдық туыстарын аралай жүріп, өзінің жақындарымен қоштасатын кезде жасалатын ырым болатын. Сірә, бұл жерде ер-тоқым үстіне жапқан кілемнің атты түгелге жуық жауып тұратынын айтқаны болар. Осындай құрмет көрсету арқылы сый-сияпат көрсету ырымын жасағаны болар. Тұспалдап жасаған осы ырымды біз қазір тура мағынасында түсінетін тәріздіміз. Сонымен, түскен келіннің бетін ашар алдында кілемге екі жағындағы екі жеңгесімен бірге салып сүйрелеп, «артық қыламыз деп, тыртық етіп жүрген» бұрынғы әдеттің байыыбына бармай, шатастырып жүрген жайымыз бар;
– Сондай-ақ, әйел затының ер адамның оң немесе сол жағында болуы деген мәселе орыстардың әдетіне, дәлірек айтсақ, сәбет заманының үрдісіне сай осы уақытқа дейін атқарылумен келе жатыр. Қазақтың, жалпы мұсылманның ежелден қалыптасқан дүниетанымына жүгінер болсақ – Хауа Ана Адам Атаның сол жақ қабырғасынан жаралған. Осы себепті ер адамға жілік тартқанда оған қоса қабырға беру міндетті. Яғни, ер адамның сол жағындағы қабырғаны толтыру есебінде (қарымы) табаққа жілікпен қоса, міндетті түрде қабырға салынғанын көреміз. Сәлемдеме, сарқыт берсе де кәделі жілігімен бірге қабырға салынуы керек. Жаратылыстың ерекшелігін ескерген әдет-салтты да әркімнің білгені абзал. Адам Ата сияқты топырақтан емес, Хауа Ана еттен жаралғандықтан, әрі қабырға түзу емес, қисық болған себепті әйелдің мінезі де қисық-қыңыр деген көзқарастар бар;
– Әркімнің көріп жүргеніндей, үйлену тойы кезінде тойхананың қақ төрінде төртеуге арналған үстелге жайғасқандарды жиі байқайсыз. Төртеуі – үйленген екеу мен күйеу жолдас және қыз жолдасы. Бесіктен белі шықпай-ақ келінді, жастарды төрге отырғызамыз да, сосын айтамыз «үлкенді сыйламады» деп. Яғни, орыстың қылығын бойымызға жұқтырған себепті осындай қылықты бастап отырған да өзіміз. Бір үйлену тойында көргенімді айтайын – сол төрт орын бос тұрмасын деп жасы үлкен төрт адамды отырғызып қойыпты. Ол да шешімнің жақсы бір түрі. Ең абзалы үй болып, отандасып жатқан екі жас құрбы-құрдастарымен бірге төменірек тұрған бір үстелде отырса болғаны. Қажет кезінде орындарынан тұрып, ізет көрсетіп, тілек пен ақылды тыңдағаны жөн;
– Сайып келгенде, сәбет дәуірінде мәдениетіміздің бірі болып қалыптасқан, әдетімізге сіңген дүниелер біршама. Мәселен, жоғарыда айтылған екі жастың төрде отыруы, неке жүзігін тағуы, орыстарға еліктеп фата киюі, қыдырып қайтуы тәрізді даурықпа салттар туындады. Құдайға шүкір, қазіргі кезде үйленгенін дабыра етіп, орынсыз шығынға бату біртіндеп жоғалып барады;
– Жаңадан шыққан салттардың қатарында «ана сүті, әке күші» деген атаулар шықты. Соған сай түрлі кәде, сыйлар әкеліп, қыздың әкесі мен шешесіне тарту ретінде ұсынуда. Кейбір жағдайда, көрпе-жастық, кілем беріп, кілемге орайтын дарақылық шығыпты. О заман да бұ заман тірі адамның кілемге оранғанын көрген жұрт тіксініп қалғанын көзімізбен көрдік. Ананың сүті ешқандай бағаланбайтын байлық екенін ескерген ләзім. Алматының іргесінде болған оқиғаның бірі – курстасым Сәкен деген жігіттің қарындасы ұзатылғанда құдаларының тартқан сый-кәдесінің атауына ренжіп, «ана сүтінің литрін қаншадан бағалаған екен» деп ренжігенін ет құлағымызбен естідік. Ілкіде мұндай салтты айтып, дабыра қылмай-ақ, қыздың шешесіне құлынды бие сыйлайтын, мініп жүрсін деп әкесіне ат сыйлайтын еді;
– Ендігі әңгіме қалыңмал және қазір сәнге айналған махр мәселесі. Шынтуайтында, бұл қалыңмал сөзі – қалыңдық малы деген атау. Малдың өзі қазақтар арасында тауар деген де мағына береді. Сонда қалыңдықты болып, үйлену үшін аз да болса малы, дәулеті болу керек деген сөз. Біздің көп жағдайда елемей жататынымыздың бірі – сол төленген мал-мүліктің жасау болып қайтатынын ескермейміз. Жасауға отандасқан екі жасқа қажетті дүние-мүліктің бәрі қамтылатын еді. Атап айтқанда, түрлі сауын малы, үй жабдықтары, қалыңдық киімі, әсіресе, қымбатқа түсетін сәукеле, киіз үй т.б. Сайып келгенде, қалыңмал – некенің берік болуы үшін төленетін қаражат, ақы деген тұжырым ұсынылады;
– Шариғат бойынша, махр неке қию кезінде атқарылатын басты дүниенің бірі ретінде әйел затынан сұралуы тиіс. Қазақтар арасында махр беру некенің негізгі шарты емес. Алайда, ислам дінінің шарттары орындалуы керек деп танылатын қазіргі кезде махрды атауы керек. Алдын ала екі жастың келісуі бойынша, махрдың көлемі анықталады. Шеттегі қазақтардың біразы неке қию кезінде ер адамның дүние-мүлікті атағанын кездестірдік. Махрды қалыңмалға ұқсататын да жайт кездесіп жатады. Екі жастың басқосуын бұрынғыдай, екі жақтың ата-анасы шешетін жайт қазіргі кезде некен-саяқ. Бірін-бірі сүйіп, өз еріктерімен екі жастың басы қосылатын қазіргі жағдайда екі жас өзара келісу арқылы махрды белгілеп атайды. Неке қиюшы молда қыздан махр сұраған кезде оның көлемді дүние айтуынан келіспеушіліктер туындауы орын алуда. Оның себебі, алдын ала келіспеуде жатқандығы белгілі. Бұл қазақтың өз ішіндегі мәселесі деп қоялық. Негізгі айтпағымыз – қазақ қыздарының шетелдіктерге тигені жөнінде болмақ. Қай ұлтта болсын, әйел заты сол ұлтты өсіріп, көбейтуші болып табылатын белгілі. Жоғарыда аталғанындай, қалыңмал немесе махрдың болмауынан келіп, қазақ қыздары арзанға түсіп жатыр деген сөз. Ұзын сөздің қысқасы – қазақтан қыз алу арзан, тегін. Осы жайт шетелдіктердің тегін келіншекті қазақтан алу үрдісін қалыптастырды. Оның жанында, шет елдің қызын алған бірлі-жарым қазақ жігітінен басқа, ондай некенің жоқ екенін әркім білер. Сондықтан, бөгде елдің азаматымен некеге отырғанды реттейтін басқа елдердің тәжірибесіне сүйенген дұрыс болмақ дер едік. Мысалы, Түркменстанда шет елдік қызға үйленсе, долларға шаққанда қомақты ақы төлеуі қажет;
– Салтанатты шараның дені осы қыз жағында атқарылады. Мәселен, болашақ отау – дайын болған киіз үй қыз жағында тігіліп, жар-жар айтылып, «мойынтастар» сияқты ұмыт болған салттардың көбі қалыңдық жағында жасалатын. Киіз үйдің қаңқасы шеберге тапсырыс беру арқылы жасала бастайды. Киіз үйге қажетті үзік, туырлық, түндік, іргелікті қыздың ағайындары өзара келісуі бойынша әзірленеді. Есік қана күйеу жігіт тарапынан жасалып, әкелінетін. Өйткені қазақ шеберлерінде қалыптасқан ырымның бірі – киіз үйдің есігін жасамау. Киіз үйдің қаңқасы (кереге, уық, шаңырақ) бір қолдан жасалуы мүмкін, бірақ көбіне есік басқа жерде әзірленетін. Киіз үй тігілген соң неке қиылатын. Оның себебі қалыңдық ұзатылып бара жатқан ауылының шет-шекарасына келгенде, қалыңдық қалпында емес, некесі қиылған келін болып түсуі тиіс. Ал, қазіргі неке қиюдың қашан, қайда қиылатынын оқырман білетін шығар деген ойдамыз;
– «Екі тойда бір жаршы жоқ» деген тәмсіл қазақта үйлену тойының неше рет жасалатынын айтып, білдіріп тұрғанға ұқсайды. Қазіргі кезде екі той емес, үш той жасап жүрген боламыз да шығамыз. Жоғарыдағы тәмсілді тәпсірлесек – ұзату тойы мен беташар тойы үйлену ғұрпындағы негізгі тойлар еді. Қазірде орыстарға еліктеп, үшінші тойды да өткізіп жүрміз. Ол «свадьбаға» ұқсайды. Шынтуайтында, «келіннің келгенінен келедісі қызық» мәтелі айтып тұрғанындай, ауылдағылар келіннің келгенін асыға күтеді. Себебі, келін келген соң, бетін ашқан соң ақсарбас бастаған бірнеше мал сойылып, той басталады. Шымылдық ішінде отырған келіннің «беташар» ғұрпымен басталған той, екі жастың үйлену тойының басы болатын. Яғни, бұрынғы қазақ тағы да той істеп, қазіргілер сияқты босқа шығынданбайтын;
– Сәбет заманында өмірге келген, орыс халқымен болған этномәдени байланыстардың нәтижесінде іске асқан дүниелердің бірі – неке киіміндегі өңнің, түстің өзгерісі. Дәстүрлі ортада қалыңдықтың, келіншек киімінің түсі күрең, күрең қызыл еді. Сәукеле, мешпет, көйлек, дамбал сияқты киімдер түгелдей бұрынғы танымдағы өң сәйкестігіне сай болатын. Ал қазір негізгі рең – ақ. Ақ реңнің жақсылыққа бастайтыны, «аққа құдай жақ» деп келетін пәктік сияқты т.б. ұғымдарды айғақтайтыны белгілі. Алайда, ұрпақ өсіріп, елді көбейтетін туу қабілетінен айырылымаған әйел заты әрқашан қызыл немесе күрең киетін еді. Медицинадағы өң-түске байланысты пайдаланылатын тәжірибе бар екенінен оқырмандарымыз хабардар болар деп есептейміз. Мәселен, көк түсті шүберекке май мен қышаны сіңіріп, ауырған жерге тартып қою әлі де сақтаулы. Сайып келгенде, жас келіннің күрең киюі күш-қуаттың белгісі саналып, қан айналымының жақсы болуына ықпал ететінін қазақ ежелден білген. Жасы егделеген әйелдер қоңырқай немесе жасыл түсті өңдерге қарай киімдерін ауыстыра бастауы дәстүрлі орта қалыптастырған тәжірибе болатын. Ақ фата, көйлек т.б. киюін ақ өңді болып келетін кимешек-шұлауышпен шатастырмауымыз керек. Кимешек-шұлауыш балалы болғаннан бастап киетін, әлеуметтік мәртебені білдіретін киім үлгісі болатын. Кимешегі ғана ақ дегеніміз болмаса, жоғарыда айтылғандай кеудешесі, іш киімдері күрең өңді болатын;
– Әмеңгерлік. Түрлі жағдайда қайтыс болған ер адамның жесірі марқұмның жылдығын өткерген соң жақын ағайынының біріне тұрмысқа шығуы тиіс болған. Мұндағы басты еске алатын жағдай жесір қалған әйел ұрпақты болуы шарт. Ұрпақ сүйіп үлгермеген болса да жоғарыда айтылғандай, қалыңмалы төленіп қойғандықтан, марқұм туыстарының біріне тиетін. Ұзын сөздің қысқасы, әмеңгерлік деп аталатын осы салттың басты ерекшелігі – ұрпақтың қамын ойлауда жатқанына бойлауымыз керек;
– Кезінде Шоқан Уәлиханов «кісі қолынан қайтыс болған адамға ер-әйел демей дауыс салып келетіні бар» деп жазған еді. Қазір жұрттың көбі білетініндей, Оңтүстік өңірде, Алматы облысында және ішінара Семей жақта сыртта тұрған ер адамдар дауыс шығаратын салт бар. Қалған өңірдегі қазақтарда ер адам дауыс шығармайды. Яғни, қазақ арасында негізінен алғанда, ер азаматтың дауыс салу ырымы жоқ. Ислам дінінде де ер адамның дауыс салуы туралы айтылмаған. Барлық өңірде әйел затының үйде отырып, дауыс салып, жоқтау айтуы заңды құбылыс, бірдей. Демек, Шоқанның жоғарыда айтқан ерекшелігін кейінгі кейбір қазақ бұрмалап алған жоқ па екен деген де ой келеді;
Өлікті ұзату
Қазақы ортада мәйітті үйден аяғымен шығару деген қағида қалыптасқан еді. Алайда, Қазақстан Діни басқармасы – ислам шарттарында мәйітті үйден шығарғанда ұстанатын басымен немесе аяғымен шығару деген арнайы ұстаным жоқ болғандықтан, о жағы молданың өз еркінде деген пәтуа берген екен. Ал, қазақы таным бойынша, өмір мен өлімді қарама-қарсы құбылыстар ретінде қарастырған. Яғни, туған ай мен батқан ай, өлікті жерлегенде топырақ тастайтын күректі қолға бермей, жерге тастауы сияқты ерекшеліктерді айтуға болады. Дәлел ретінде өмірден өткенді естірткенде айтылатын сөздердің бірі «басымен кіріп-шығып жүрген үйінен аяғымен шығатын болды» – дегенді келтіреміз. Ислам әлемінде аталмыш қағиданы, атап айтқанда, мәйітті аяғымен шығаруды пайғамбарлардың алғашқысының бірі – Шис (Шиш) пайғамбар ғана атқарған екен. Құранда бұл пайғамбардың есімі аталмайды. Аңыз бойынша, Шис пайғамбар Адам Ата мен Хауа Ананың үшінші ұрпағы. Шис пайғамбар қазақта киімнің пірі, киім тігудің шебері ретінде танылады.
Сайып келгенде, елдік келбетімізді қалыптастыру барысында атқаратын қыруар шаруалардың ішінде сүйенеріміз өткеннің қателігін қайталамау керек. Сондықтан, сөзден іске көшетін кез келді. Ол үшін ілкі заманда сұрыптаудан өтіп, қалыптасқан заң мен ереже деңгейінде болған салт-сана мен әдет-ғұрып, ырым-тыйымдарымызды негіз етіп алу қажет-ақ.
Досымбек Қатран, Нұр-Мүбәрак университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
Алматы.
