Халқымыздың арғы-бергі тарихына терең зер салсақ, би өнерінің сонау ықылым заманның өзінде-ақ қазақтың ұлттық өнерінің бір бұтағына айналғанын айқын аңғарамыз. Қазақ биінің бірнеше дәуірді бастан кешкені баршаға аян. Қазақ би өнерінің түп тамыры ғасырлар қойнауынан нәр алып, бүгінде еліміздегі кәсіби бишілер, би ансамбльдері мен би студияларына жалғасып отыр. Қазақ биі – ұлттық дәстүрді, салтты танытатын өнердің төресі десек артық айтқандығымыз емес. Сайып келгенде, қазақ биінің арқауы халықтың жан дүниесі, оның таным-түсінігі, табиғатпен байланысы, философиясы. Міне, осының бәрі кез келген бидің құрылымынан, болмысынан айшықты көрініс тауып жататынына күмән жоқ.
Әр түрлі ғалымдар арасында көшпенділердің ерлер биі туралы көптеген талқылаулар бар. Көбісі қазақтар билеген жоқ деп сенеді. Олар ішіп-жеп, музыка тыңдады, көңіл көтерген, бірақ билемеген дейді. Әрине, би биледі! Қазіргі таңда ер адамдар тойларда араб би қимылдарын немесе өзбек сахналық билерін көрсетеді. Сонымен қатар, лезгинка мен қаражорға билеу сәнді болуда. Бірақ соңғысы би емес, гимнастика. Сонымен, көшпелілердің өздерінің ерлер биі, бұл «бүркіт биі» болған.
Зейбек биінің ондаған түрі бар, олардың бәрі ерлер биі және бүркітке еліктеу. Қашқари ХІ ғасырда жауынгер –зейбектер туралы өз еңбектерінде атап өткен, кейінірек XVII-XX ғасырларда «зейбек» деген атпен өздерінің ар-намыс Кодексімен партизандар, жалдамалылар, жауынгерлер отрядтары болған. Ғалымдар әлі күнге дейін Зейбек ата-бабаларының шығу тегі туралы дауласуда және зейбектердің шығу тегінің екі нұсқасын келтіреді: 1) олар – гректер; 2) Орталық Азиядан келген көшпенділердің ұрпақтары.
⠀Мен екіншісіне сүйенемін, өйткені би – мәдениеттің бір бөлігі. Ұлт, ою-өрнек, эпос және т.с.с. биді де өздерімен бірге жаңа Отанына алып, ғасырлар бойы сақтау оңай. «Зейбек» биі бұған дәлел. Әйтпесе, ежелгі дәуірден бастап моңғолдар, алтайлар, тувалар және басқа халықтар арасында бірдей «Бүркіт биі» бар екенін қалай түсіндіруге болады? Осы күнге дейін оны күрескер спортшылар жарыстан бұрын/кейін орындайды. Номадтар «Бүркіт биіндегі» осы керемет құстың ұшуына, құстың ауа ағынын ұстап, үдеп, жоғарыға қарай көтерілуіне еліктейді. Ежелгі заманнан бері адамдар жануарлардың іс-қимылдарын әскери әдіске көшірді, олардың терісін, тістерін, қауырсындары мен суреттерін зергерлік бұйымдар, тәнге салынған таңба – татуировкаларға қуат, күш, ептілік, жылдамдық алу үшін қолданды. Құстар тотемдер, орта және жоғарғы әлемдер арасындағы делдалдар болды.
1968 жылы «Синий маршрут» фильмі жарық көрді, онда қазақтың әйгілі суретшісі, фольклор жинақтаушы Әубәкір Исмайылов (1913-1999 жж.) киіз үйде «Қара жорға» биін орындайды. Ол осы биді зерттей келе, көптеген құнды ақпараттар жинаған. Көне көз халық бишілерінен ақпарат алды. «Қара жорға» көптеген аймақтық стильдерге ие және бұл биді жұптасып та билеуге болатын мүмкіндігі анықталды. Ең таңқаларлығы – көбінесе бұл би шілдехана мерекесінде орындалды! Бұл нәрестенің қоғамға, мәдениетке алғашқы басқан қадамына байланысты салт-дәстүр.
Кеңес заманында қазақ халқының мәдениетінің жоқтығы туралы көп айтылды. Бір ғана музыкалық аспап – домбыра, бір тағам – ет, халық биінің болмауы және тағы басқалар. Көптеген адамдар үшін бұл ой генетикалық түрде берілген және олар ата-бабаларынан халық биінің кездесу фактісін қабылдағысы келмейді.Алайда, қазақтар, барлық тірі адамдар сияқты, «ет пен сүйектен» жаратылған, сондықтан да билеу, көңіл көтеру, әскери билерге ие болу, жорық алдында демеу және рух көтеру, салт-дәстүрлік, шамандық, гимнастикалық билері болды. Сонымен қатар, қазақтар, басқа да халықтар секілді, жануарларға еліктеп, оны қозғалыстармен көрсетті.
Шамандардың, аңшылардың және салттық билер тіпті тасқа ойып салынған таңбаларда – петроглифтерде де көрініс табады. Бұл сақтар мен ғұндардың әскери билері туралы куәлік етеді. Бақсы билері, Ахмет Яссауи орденінің дервиштері де, сопылары да билерінің болғаны белгілі. Сал серілердің ауылдарға «шоу бағдарламамен» келуі де би өнерінің халық арасындағы танымалдығын көрсетеді. Көптеген халық әндері мен күйлері өз ырғағы бойынша биге арналған. Этнографтар қимыл мен ымдау арқылы жасалатын сахналық өнердің бір түрі – пантомиманы, халық билерін, қазақтардың хорларын өз еңбектерінде сипаттады.
1957 жылы зерттеуші Н.И. Львов өзінің қазақ театры туралы кітабында қазақ мәдениетінде билердің жоқтығы туралы аңызды жоққа шығарды. Ол алғашқы балетмейстерлер фольклор, ұлттық ойындар, салт-жоралар, еңбек үрдістері және өзбек хореографиясы негізінде «қазақтың халық билерін» шығара бастағанын жазады. Осылайша, шынайы халық билері ішінара жоғалды. Сонымен қатар, ХХ ғасырдың бірінші жартысында танымал халық бишілері: Зарубай Құлсейітов, Ахмет Берсағимов та өмір сүрді. Олар Қоян би, күн би (кекілік биі) және Қоян бүркіт (қоян мен бүркіт) сияқты халық билерін орындады.
Қазақтың би өнерінің түп-тамыры ғасырлар қойнауынан нәр алады. Халқымыз ежелгі би өнерінің дәстүрі мен өрнегін сақтап, өзінің рухани қазынасына ұштастыра отырып, ғасырлар бойы дамытқан. Қазақ биінің құрылымынан, болмысынан халықтың жан дүниесін, оның таным-түсінігін, табиғатпен байланысын, философиясын байқауға болады.
Д.Тауасарова,
«Ұлы дала елі »орталығының қызметкері
