Адамның өмірін құндылықтарсыз елестету мүмкін емес. Құндылықтар – адамды қалыптастыратын, бағыттаушы, мұратына жетелеуші қуат. Абай атамыз айтпақшы, «жақсы менен жаманды» ажырату, жақсылыққа сый, жамандыққа жазаны анықтайтын құндылықтардың қалыптастырушы қызметі әрбір үдерісте өзін көрсетеді. Бұлардың адамды сырттай бақылап, қадағалап отыратын тетігі бар. Құндылықтар қоғамдық құбылыс ретінде тұлғаны өзінің бақылауында ұстайтын, қоғамдық тәртіп пен ішкі психологиялық қысымның негізі. Құндылықтар дегеніміз тұлғаның, әлеуметтік болмыстың кепілі. Адамдардың қауымдасу мен бірлігі де осы құндылықтар арқылы жүзеге асады. Адам құндылығына берік болса, оның мән-мағынасымен де тұтас болады. Бұл дегеніңіз қазақша айтқанда, құндылыққа яғни мәнге ие болу, ұлттың тарихтың сахнасында тірі қалуы мен ірі болуына кепілдігі бар деген сөз. Аксиология ғылымы бойынша, құндылықтың екі түп негізі, шығу тегі бар: біріншісі құдайлық бастама (Көк), екіншісі қоғамдық (Жер) негіз. Яғни құндылықтарды діни және әлеуметтік негіз арқылы тануға болады. Қоғам қажеттіліктерінің сыры да Құдайлық құндылықтардың мәні арқылы ақиқатқа айналады. Негізінен бүгінгі қазақ қоғамында жастардың діндарлығы, дінді тану үдерісі де құндылық туралы ілім – аксиологиялық өзгерістер негізінде бірге қарастырылуы тиіс. Себебі, нормалар, тыйымдар, ырымдар, сенімдер, әдет ғұрыптар, салт-дәстүрлер құндылықтар ретінде адамның өміріндегі ең ықпалды институттар.
Бүгін біз кешегі кеңестік атеизмде осы құдайлық құндылықтарымыздың эрозияға ұшырағандығын, онымен қоса қабат әлеуметтік құндылықтар негізі саналатын әдет-ғұрыптардың да санамыздан өше бастағандығын көріп отырмыз. Бұл деген сөз, қоғамдық қарым-қатынасты реттеуші дәстүр нормалары мен құндылықтардың ыдырауы, сонымен қатар, жеке тұлғалардың да өзара және сол мәдениетпен байланыстарының әлсіреуі, одан әрі жойылуы, ұлтсыздануы болатын. Бұл құбылысты Э.Дюркгейм «қоғамдық жүйенің ыдырауы» мағынасында, «аномия» ұғымы арқылы танытып кеткен[1]. Аномия ұғымын қазақша қысқаша танытар болсақ, дәстүрлі қазақтардың мәдени құндылықтары мен ұлттық мүддесінің және жастарының арасында мақсат, құндылық, әдет ғұрпы, өмір сүру дағдылары бойынша алшақтауы деген сөз. Сондықтан да қоғамдық қабаттардың бел омыртқасы болған жастарымыздың құндылықтар әлемін, бүгінгі жаһандық қысымдармен тұтас қарастырғанымыз абзал.
Құндылық деп адамның санасымен біртұтас, бірге өмір сүретін ақиқатты, мәнді айтады. Себебі адам еріксіз оны іздейді, сүйеді, сүйенеді, сонымен тыныс тіршілігін мәнге айналдырады. Демек, құндылық пен адамның санасы – біртұтас. Егер адамның санасы өзгеруге – трансформацияға ұшыраса, адамның тіршілігін ұстап тұрған құндылықтар да «жібек матадай» ыдырап кете барады. Міне қазір жаһандық үдерісте ең басты соғыс санаға бағытталып жатыр. Ол БАҚ, теледидарларда жаппай көшіріліп жатқан бағдарламалар, сериалдар, интернетте, діни хужраларда, жамағаттарда, саясатта бәрі дәстүрлі құндылықтарға қарсы, қазақтың мәдени қабаттарына, тарихи, ұлттық санасына бағытталып жатыр. Ал қазақ халқы мына елді, мемлекетті өзінің бақыты мен баяндылығы үшін құрған болатын. Фараби атамыз «Болмыс пен сана тұтастығы адамды бақытқа жеткізеді» деген еді. Ал жан мен тән таласа ма? Таластырып қойсаң, әрине. Олар өзара болмыс пен сана сияқты, бірінсіз бірі тіршілік ете алмаса да, таластырып қойсаң, өзара күресе береді. Өз мәнін ұмытады. Арнасынан алыстап жаттанады. Бұл психоаналитикалық құбылыс. Сананы да бөлшектейді. Адам есімінен айрылып, кеудесінде «тірі жаннан» басқа ештеңе қалмайды. Бір қызығы, осы құбылысты, тәжірибеде, әсіресе ұлттың санасын бөлшектеуде, кеңестік ғылыми атеизмге негізделген, ұлтсыздандыру саясаты өте шебер қолданған. Себебі ұлт дегеніміз саяси әрі құндылықтық институт, ол кеңістіксіз яғни Отансыз қалыптаспайды. Сондықтан кеңестік идеология адамның санасын «уақыт пен кеңістік» арқылы бөлшектеуді де қолданған. Уақыт бұл ұлт деген болмыстың тарихта басынан өткен нәубеттері мен аласапыран кезеңдері, отарға айналып, еріксіз құл болса да, ешқашан айрылмастай ажырамайтын құндылықтар тарихы мен тәжірибесі деген сөз. Бұл құндылықтар жеке тұлғаға, сонымен қатар, қоғамның барлық қабаттарына бірдей үміт пен қуаныш көзі ретінде танылады. Себебі құндылық дегеніміз сол ұлтты құраушы тұлғалар мен топтардың ортақ болуының негізі әрі себебі. Мемлекет деген саяси институттың тұғыры осы ұлт, осы мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мемлекет басқа мемлекет, не ұлтпен жасайтын қарым-қатынасында, ұлттық құндылықтардың бағдарын негізге алуы шарт. Мемлекет әрдайым жаңадан пайда болған мәселелерді де ұлт және ұлттық құндылықтар бағдарында таразылап, сараптап, өзінің болашаққа деген жолы мен шешімін, тек қана ұлттық тұғыры – құндылықтары негізінде анықтап отыруы тиіс.
Бүгін адамның биологиялық қырларын зерттейтін ғылым – антропология саласының кешегі буржуазиялық философияда кең өріс алған идеалистік бағыттардың бір түрі – позитивизм қабаттарынан өтіп, жалпылықтан жалқылық бағытқа қарай ойысқандығын көруге болады. Кеңестік кезеңдегі ғылым философиясы шектеулі үлгілер мен әдістемелік ұстанымдарға негізделді. Басты ұстаным, әсіресе қоғамдық гуманитарлық ғылым саласы – маркстік коммунистік идеологияға қызмет етуі тиіс болатын. Болмыс туралы түсініктер мен танымдар да сол диалектикалық үлгілермен шектелді. Мұнда саяси идеологиялық қысым маркстік тарихи диалектикалық материализм тұғырнамасына негізделген, алыпсатарлық жазысқан хаттар теориясын қалыптастырды. Ғылыми атеизм саласы сияқты небір ұрандар дарвинизмнің ақиқаттығын дәлелдеуге бағытталды. Бұл коммунистік идеологияның негізгі идеясы құдайды бекерге шығару – атеизмнің үстемдігін паш етуге қызмет етіп, Батыстық «еуропацентризм» теорияларымен азықтандырылды. Бұл құбылыс «әсер – кері әсер» қозғалысын алып келді. Алғаш Батыстық позитивистік танымдар мен теориялар ене бастағанда-ақ, қазақ топырағынан Шәкәрім, Міржақып, Ахмет сияқты Алаш оқымыстылары «адамды адам еткен тек» деген тұжырымдарды алға тартты. Әрине ол кезеңнің механикалық қысымына ешқандай идеология қарсы тұра алмағаны белгілі.
Кейін адамның мәдениетіне, жынысына, әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне қатысты зерттеулер, Батыста адамтану – «этнология», ал кеңестік үлгіде «этнография» саласы арқылы негізделіп, зерделенді[2]. Дегенмен, қаншама халықтың шығу тегі – этногенез теориялары мифологиялық түсіндірулерден әріге бара алмады. Себебі ғылыми таным кеңестік идеология мен саясатының шеңгелінен аса алмады. Этностың (ұлыстың) шығу тегі, тілдердің тегі, адамның эволюциясы бәрі бірыңғай алыпсатарлық позитивизм-ғылымпаздықтың шеңберінде қарастырылды.
Кезінде позитивизм теорияларында дін мен мәдениет, дәстүр, салт өз бетінше дербес өмір сүретін құбылыстар ретінде танылған. Содан болу керек, өмір сүру философиясын үлгі тұтатындардың – экзистенциалистердің көбі дін емес, дәстүр маған жетеді деп ойлайтын. Шын мәнінде дәстүр өз тіршілігін қамтамасыз етуі үшін де діни танымға мұқтаж. Дін мен дәстүр, мәдениет тұтастай өріледі. Сондықтан да мемлекеттің мазмұнында мәдениет, ал мәдениеттің мазмұнында да дін бар. Демек, дін болмыс болғандықтан да, сен қанша жерден атеистпін десең де бәрібір ислам негізіндегі қазақ болмысыңнан қаша алмайсың.
Діннің қоғамдағы орны туралы сөз болғанда мына мәселелер есте болуы керек. Дін – ұлыстың тұрмыстық түсініктері мен амалдарын, олардың ақыл ойлау жүйесін, моральдық-құқықтық нормаларын, жалпы дүниетанымдық тұғырларын қалыптастырады. Бір жағынан, олардың барлық салт дәстүрлері осы дүниетанымдық тұғыр арқылы мәнге айналады. Әдет-ғұрып та бірінсіз бірі болмайтын болмыстан, үнемі қайталанатын циклдік сипаттағы үдеріс.
Қоғамда «дін мен дәстүр» деген тіркес жиі қолданыста. Бірақ қазір қарап отырсақ, шығысты зерттеуші кешегі орыс ориенталистикасының сойылын соғып кетіппіз, дін мен мәдениет қатынасында орын алуы тиіс болмыстық мәселелер шеттетіліп қалыпты. Сондықтан тіркес, жалпы ұғым, сөз дегендерге мақсатты түрде дұрыс ойлауға апаратын ұстаным ретінде мән бермесеңіз, соңында адастыратындығын жазысқан хаттар – тарихи эпистемиология дәлелдеп берген.
Дін мен дәстүр («адат уа шариғат») тіркесін кезінде орыс отаршылдары мен тіл мәдениетін зерттеуші ориенталистері өз мүдделеріне қарай қолданып бақты[3]. Нәтижесінде мазмұны бүгінгі қазақ мәдениеті мен мұсылмандығының дамуына үлес қоса алмайтын деңгейде өзгертілді. Сондықтан бүгін қазақтың ұлттық болмысын жаңғырту жолында бұдан былай «дін мен дәстүр» тіркесінің орнына саналы түрде «дін мен мәдениет» (ұлттық мәдениет) деп қолданған абзал. Бұл ғылыми танымдық өлшем тұрғысынан алғанда идеяға да, принципке де сай ұстаным болады. Сонымен қатар, еліміздегі діни рухани құндылықтардың жандануына да оң әсерін тигізетіндігі сөзсіз.
Кешегі кеңестік кезеңде де, оның алдында да қазақ мұсылмандығы туралы қалам тартқан, зерттелген материалдарды қарап отырсаңыз, қазақтың мұсылмандығына күмәнмен қарайсыз: «Ол – шаман», «ол – тәңірлік» пен исламды қатар ұстаған қорытпа кешен, «ол – әруақтар мен онгондардан құралған сенім» негіздерінің кені, «бақсы-балгерлер мен құмалақшылар институты», «мола кезгендердің және оған сыйынатындардың халықтық исламы», «классикалық исламға» да, «шариғатқа сай келмейтін сырты мұсылман іші белгісіз дәстүр» ретінде анықталған.
Осы анықтамалар мен тұжырымдардың барлығы қазақты мәдениетке, ұлтқа, саяси болмысқа, діни білім беретін орталығы жоқ, көшпенді тайпалар мен топтардан құралған, не қонар жері белгісіз, түсініксіз қозғалыстағы, не аумағы белгісіз жабайылардың тіршілік ету философиясы деп көрсетілген. Бұлар бергі жағы ғана. Міне, мақсатты түрде осылай анықталған қазақтың болмысында әрине ұлттық мәдениет деген атымен жоқ болып шығады. Қазақтарда тек әдет-ғұрып, салт-дәстүрлік сана ғана болған дегенге алып келген. Яғни қазақтардағы «адат және шариат» қатынастары ориенталистік үлгімен түсіндірілді. Олар дін мен дәстүрді шариат пен әдет дилеммасы арқылы негіздеп, тек айырмашылықтарды ғана термелеген. Бұл материалдарды кешегі және бүгінгі неосалафилер ұтымды пайдаланды. Олар «қазақты кеше ғана мұсылман ел болған» деп таныды. Яғни, қазақтың мұсылмандығы «бидғат», «ширк», «шамандық», «тәңіршілдік» деп өз ұстанымын осы мәнде нығайтуға дайын ғылыми негіз табылды. Міне, осы қисық таным қоғамда әлі күнге дейін жалғасып келеді.
Орыс ориенталистикасының әдет, дәстүр мен дінді қарсы қоюында саяси мәселе бар еді. Ол – норма, құндылықтар мәселесі. Дәстүр де, дін де норма қояды. Ол деген сөз екеуінің де аксиологиялық – «құндылықтық» қуаты бар деген сөз. Діни құндылықтар мен дәстүр құндылықтары арасында тартысты іріктеп шығарып, сендер қазақтар екі мәндегі, екі бастаудағы рухани құндылықтармен шатасқан, екі кеменің басын ұстаған, шала мұсылмансыңдар дегізген. Мақсаты – қазақты шоқындыру, шоқындыру арқылы орыстандыру, ұлтсыздандыру еді. Бұрын сендер көшпенді болдыңдар, енді отырықшы боласыңдар, өркениетке орыс мәдениеті арқылы жетесіңдер деген «ғылыми бағдар» ашып берген. Ал бүгін әлеуметтік ғылымдар әдістемесі тұрғысынан қарасаңыз осы ұстанымдар, қазақты ұлтсыздандыруды, дінсіздендіруді жүзеге асырудағы теориялық негіздер екендігін көреміз.
Біз қазір «дін мен дәстүр» егіз деп әлі сол кешегі орыс ориенталистикасының салдарына жауап берудеміз. Сонда әлі салдар емес себептерге үңіле алмай келеміз. Біз қазақ деген ұлтпыз, мәдениетпіз, саяси болмыстағы, мемлекеттілігі бар елміз. Осы «менді» айтқызбау үшін де қазақтың қолымен талай анықтамалар, қолжазбалар, материалдар жаздырылды. Енді қазір біз, пәленше екемнің өзі айтып кеткен ғой деп, елексіз, сынсыз, ойсыз тұжырымдар айта салатын болдық. Не болса, да қазақтың мәдениеті мен ұлты зардап шегіп жатса да, қыңқ ете алмайтын болдық. Себебі кез келген құбылысқа «ғылыми таныммен» қарау қасиеті жоғалған.
Бүгін жоғарыдағы дін құбылысын төрт негізгі сала бойынша зерттеп, қайтадан жаңаша анықтамалар мен тұжырымдарға негіздеу үстіндеміз. Мұнда «жоқтан» «бар» жасап жатқан жоқпыз. Барды қайта түсіндіріп жатырмыз. Ислам діні – қазақ болмысының мәні. Мәдениет пен дін тұтас. Мәдениеттің бірнеше қабаттары бар. Солардың ең басында тіл қабаты тұр. Жаңа тұжырым бойынша, тіліміздегі ислам дініне қатысты терминдер мен түсініктер, ол енді арабизм бола алмайды. Керісінше, ол қазақтың тілдік қорының діни санасын анықтайтын көрсеткіш. Екінші қабат – мәдениеттің ойлау қабаты, дүниетанымдық бөлігі. Онда да ислам дінінің мәні болған, таухид, әмбебапшылдық ерекшеліктері көрініс тапқан. Мәдениеттің уақыттық көрсеткіші – тарих, онда да ислам дінінің болмысы көрініс тапқан, кешегі қазақ хандығының саяси болмысы, қала мен дала тұтастығы және т.б. Мәдениеттің ең басты бөлігі – өнері, сәулеті, аңызы мен әпсанасы, әдебиеті мен жорасы, құқықтық жүйесі, моральдық-әдептік қабаттары, дәстүрі мен әдет ғұрыптары діни сана арқылы мәнге айналған. Яғни қазақ үшін ислам діні – ең басты құндылық.
Мәдениет (маданийат) – сөзінің этимологиялық төркіні арабша қала, қоғам, қауымдасу т.с.с. мағыналарды білдіреді. Мәдениет пен дін сөздері бір түбірден (дана/йадину етістігінен) шыққан. Дін арабша – дин, сөздік мағынасында жол, сенім, үкім, қағида т.с.с. мағыналарды білдіреді. Мәдениет қала, қауымды білдіретін “Тәңір тарабынан белгіленген “жолы”, әдептік, әлеуметтік, экономикалық және діни құлшылық ету қағидалары мен сенімдік жүйеге негізделген, Тәңірмен байланыс құруға арналған табыну орындары (мешіт, шіркеу, синагога т.с.с.) бар қауымның тіршілік әдісін, тұрағын анықтайтын ұғым (термин). “Маданийат” ұғымы кейіннен уақыт ішінде қала, қалалық, отырықшы т.с.с. сипатқа ие болып, латын тіліндегі “культура” ұғымымен тең мағынаға ие болған”. Демек, мәдениет дегеніміз дін арқылы өрілген, өнген, дамыған және қалыптасқан әлем, құбылыс, үдеріс, болмыс.
Мәдениет – әлем. Себебі, мәдениеттің сан салалы қабаттары бар. Ол қабат тіл, дүниетаным, кәсіп, өнер, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, әдебиет, тарих, кеңістігі, құқықтық, моральдық, эстетикалық қабат болып жалғасып кете береді.
Мәдениет – құбылыс. Себебі, оның бастауы, өзгеру базасы мен құндылықтық негіздері алдымен көрініс табады.
Мәдениет – үдеріс. Себебі, ол жеке дара өмір сүре алмайды, үнемі жаңғырып, қорытылып отырады, бірақ негізгі үлгіден алыс кетпейді.
Мәдениет – болмыс. Себебі ұлттың ерекшелігін, еркіндігін, рухани материалды құндылықтарына мән беріп, даму, сақтану қабілеті мен санасын өзінде қамтитын ғарыш. Сол ғарыштың мазмұнында дін бар.
Сонымен, мәдениеттің мазмұнында дін бар дедік. Мысалы, қазақтың мұсылмандық ерекшелігі оның діни санасынан көрінеді. Діни сана осы мәдениетті басқа бір болмыстардан өзіндік ерекшеліктермен байланыстырып немесе ажыратып тұрады. Ал діни сананы қорктендіретін «діни таным» мен «діни тәжірибе» қабаты. Міне, кеңестік кезеңде діни таным мен діни тәжірибеден үзіліп қалған діни сана әлсіреді, өзінің болмыстық қалыптарын ұмыта бастады, дегенмен сақталды. Діни сана азса, адам да азады. Себебі, діни сана ол – адам, ұлт. Сол ұлт бүгін өз мәдениеті мен саяси еркіндігін баянды ету үшін өз мемлекеттілігін қайта жаңғыртты, қайта құрды. Мемлекеттің негізгі қызметі баяндылығына қауіп төндіретін кез келген құбылысты зерттеп, алдын алу, сақтандыру. Сондықтан қазақтың мәдениетіне, діни танымы мен діни санасының баяндылығына қауіп төндіретін кез келген діни, саяси, идеологиялық «измдерге» тосқауыл болу – мемлекет құбылысының ең басты міндеті. Рас, біз мемлекетті ашық, демократиялық, құқықтық, зайырлы, әлеуметтік сипатта жарияладық. Бұл деген сөз кез келген «измдердің» ат ойнатуына көз жұму дегенді білдірмейді.
Адамның туған жеріне, туған анасына, туған еліне құрметі оның туған тіліне деген құрметінен білінеді. Себебі тіл – ұлттық мазмұнды сақтап, келесі ұрпаққа беретін көпір. Тіл ол – сананың баспанасы. Ол – саяси баспана. Ол – болмыстық баспана. Ол – рух. Ол – еркіндік кеңістігі. Ал кім немесе ел, өзінің төл санасы, саясаты, болмысы, рухы, еркіндігі болмаса, кімге керек. Ол өлгенмен тең. Өз анасын қадірлемеген, басқаның анасын құрмет тұта ма? Өз тілін, өз мәдениетін, өз елін құрметтемеген басқаның тілін, мәдениетін, ұлтын құрметтей ала ма? Ағылшын мен орыс тілі күнкөріс, жаһанмен жымдасу, заманның талабы екендігі рас, ол бірақ рухани тұғыр емес, ол тәнге, қарынға, формаға бағытталған мұрат болып қала береді. Ол да керек. Бірақ болмысты, құндылықты, ұлтты, мәдениетті алып жүретін мына халықтың санасы тек қазақ тілінде сақтаулы. Алдымен мемлекет сол құндылық орталығына үңілсін, сосын әрбір қазақ өзі-ақ керекті тілін оқып алады. Ол ағылшынша ма, ол қытайша ма, ол зулуша ма? Мемлекеттік білім беруде қазақ тіліне ерекше көңіл бөлу қажет. Төл тіліміз ғана елдікті де, егемендікті де, болмысты да қорғап, болашақ ұрпаққа аманаттап алып баратын жалғыз сенімді кеме. Кез келген мәселе, не дағдарыс кездейсоқтықтан туындамайды. Даму мен құлдыраудың да үдерісі бар. Бұл – хәл. Осы тұжырымның өзі де үдеріс. Демек, ештеңе кеш емес деген сөз. Қазақ тілі тек өзін қазақпын дегендерге ғана керек. Кім өзін қазақпын дейтін болса, онда есігінен сығаламай, қазақ тілінің табалдырығынан аттасын, ішіне енсін. Қазақ болмысының мәніндегі сананы қалыптастырған – осы қазақ тілі. Тіл деген ол адам баласының ең басты болмыстық (онтологиялық) ұясы. Тіл арқылы адамның «мені» қалыптасады. Мен деген ол тек адамның жеке тұлғасы емес. Ол оның артында тұрған мәдени ғарыш. Менді «мен» дәрежесіне жеткізген әлем, ол менің – мәдениетім. Енді сол мәдениетті түзетін құндылық атаулы адамның санасына тілі арқылы енеді. Тіл арқылы ұғым, түсінік, таным, тұжырым, дүниетаным, дін, барлығы мені қоршаған ғарышқа айналады.
Мәдениетті құрайтын тіл, өнер, саз, сәулет, әдет-ғұрып, салт, дәстүр, тарих, әдебиет, кәсібі, уақыты мен кеңістігі осы тілдік қор арқылы білу, тану, сезу, ұғыну, түсіну, түсіндіру, бағалау, жеткізу, әсер ету, оқу, тоқу, байланысу және т.б. қабаттарды қамтиды. Мәдениеттің мамұнындағы діни сана да осы тіл арқылы ұлттың ұясына айналады.
Біз қазақ деген ел талай тағдыр талайынан аман қалып, егемендікке жеттік. Егемен ел болу нәсібі мына ғаламшарда екі ұлттың біріне бұйырмаған бақыт. Бұл бақытты екі қазақтың бірі сезінбеуі де мүмкін. Сезінсе де бірдей бағаламауы да ықтимал. Бірақ уақыт бүгін қазақты қазақ қылып, бір болмысқа біріктіріп, ұйытып, тілі мен ділін, еркі мен үмітін асыл арнасына қауыштырып, құндылығы мен кесапатын қатар танып, мына уақыт пен қасиетті Отанды қастерлеуді міндеттеп отыр. Бұл міндет қазаққа тарих бойы үздіксіз жүктеліп келеді. Тарихыңа қарап-ақ, осы міндеттерді ұлт болып, мәдениет болып, өркениетті елдермен қатар тең көрсете білу үшін де мемлекеттіліктің сақталуы шарт екен. Ол кез келген мемлекет емес, өзіңнің мәдениетің мен өркениетің негізіндегі мемлекеттілік.
Егемендікпен бірге, қазақ тарихының саяси болмысындағы «мәдениет, мемлекет және дін» үштігі толық болды, түгелденді. Енді осы болмыстың мазмұнын толтыру әрбір қазақ азаматының парызы. Жалпы, мазмұн мен форма біртұтас дегенімізбен, екеуінің әрекет ету тіршілігі мен белсенділігі уақытқа, санаға тығыз байланысты.
Сана дегеніміз ол – қазақ деген сөз. Қазаққа қазақтықты, ортақ сананы қайта қалыптастыру, қоғамдық әрі мемлекеттік мүдде болға тиіс. Ол үшін қоғамдық институттардың белсенділігін арттыру шарт. Бұл мәселені көтеруіме себептер көп. Қазір қоғамдық пікірде, кейбір бауырлардан «мұндай елден кетемін, басқа елдің анаусы артық, мынаусы керемет» деген сөздер естіліп қалады. Жарайды, салыстыру деген жақсы. Бірақ ешқандай салыстыру Отан үшін жүрмейді. Себебі ол – Отан сенің анаң. Қанша жерден салыстырсаң да өз анасынан басқа артық ана табу мүмкін бе? Сондықтан бұл елді салыстырып, ауыстыру Отанға қызмет етуді білдірмейді. Сабырмен, ғылыммен, біліммен, намыспен, ерік-жігермен Отанды емес, Отаныңдағы үдерістерді ауыстыр одан да. Сондықтан қазақ азаматы, өзінің тірлігі ғана емес, өлігі де мына топырақтың әрі қарай қазақ Отаны болуына сеп болатынын біліп, сезінуі тиіс. Тірі болып, қызмет етсең, қазақтың ажарысың. Ал егер дәм-тұзың таусылып, өле кетсең, мазарың, қазақ мазары ол да тарих болып қалады.
Адам мына дүниеде өмір мен өлім арасындағы сынақтан өту үшін жаралған. Жеке адамның сынақ уақыты – оның тарихы. Ал ата-бабаларымыздың жеке тарихы, ол тұтас бір мәдениеттің де, діннің де, ұлттың да, мемлекеттің де тарихы. Әрбір адам Алласына жеке сынақ тапсырғанымен, мына әлемдегі ізі қалған тірілерге өнеге, тәжірибе, жол, салт, жора болып жалғаса береді. Бұл өнеге адамның ақылын, арын, жанын, малын, намысын қорғаудың, сақтаудың тәжірибесі. Із қалдырғандардың өмірі де, өлімі де мәңгі есте сақталады. Тарихта есімі қалады, аңызға айналады. Сондай аңыз, әпсана болған бабаларды еске алу – адамның рухани қажеттілігі, рухының қызметі. Еске алу арқылы Алланы зикр ету құбылысының әлеуметтік қыры осы жерде ашылады. Мұны тарихта сабақтастық, үш уақыт тұтастығы деп қараймыз. Адам мәңгілік емес, оның мазары адамның артында қалғандары үшін сол кеңістікке иелену құқығы мен билік тұғырын береді. Мазар ол тек өліктің жерленген топырағы ғана емес, ол адамның мына Отанының қазығы.
Адамның біртұтас үш Отаны бар. Адам ана құрсағындағы Отанымен кіндігі арқылы байланады. Туған соң мына әлеммен, дүниемен, санасымен қатынас жасайды. Бар мәселе қазіргі жаһандық үдерісте, адамды осы сана арқылы байланыстарын әлсірету, үзу, ұмыттыру екендігін мәлім. Адамның ең басты тұғырлары Отан болса, оның бірінші сатысы – ана құрсағы, атасы, елі, туыстары, мына әлемге келгендегі тіректері, әдет-ғұрпы, салты, дәстүрі, құндылықтары, сол сара жолменен иманы мен ұстанымынан өзгерместен Иесіне қайтуымен адамның сапары шеңберін аяқтайды. Бірақ мына дүниедегі іздері артындағылар үшін де, Алла үшін де негізгі сынақ өлшемі болып қала береді. Оларды біз ұрпақтары ұмытқанымен, Алла ұмытпайды. Сондықтан адамға өткен тарихын, жолын, іздері мен тәжірибелерін еске алып отыру сунна, яғни ұлы жол, Құдайлық қалау. Сондықтан кез келген мазар жай ғана томпайған топырақ емес, ұлағат, өнеге, естеу, ғибраттану обьектісі. Мәйіттің сыртына қарап-ақ, өлімді еске аласың. Мазмұнына үңілсең, өмірді қалай сүру керектігін сезінесің.
Мазар – рух пен сананың құбылыстық ескерткіші. Мазар – діннің де, ділдің де тарихы. Мазар тек атеистер мен уахабистер үшін көзге шыққан сүйел болмақ. Сондықтан болмыс деген ол жеке басың ғана емес, ұлттың, мәдениеттің жауапкершілігі мен еншісінде екендігін де естен шығармайық. Сондықтан да Йассауи атамыздың «заман», «макан», «ихуан», «рабти сұлтан» ұстанымы қазақ болмысының мәні.
Мына дүние адам үшін жаратылды. Құран солай дейді. Мына дін ислам да адам үшін «нақыл» етілді. Яғни жіберілді. Бірақ Алла адамды мына дүниеде адаспасын деп, ақылмен сомдады. Адамның адамдығы оның ақылын қолдана білуінде деді. Енді қараңыз, адамды қоршап тұрған танымдардың бәрі адамның қажеттілігі үшін бар. Кез келген танымды алып қараңыздар. Өнер, сәулет, әдебиет, тарих, тіл, дәстүр, сана, әдет-ғұрып, дүниетаным, философия, мораль, құқық, саясат, дін, ғылым, аңыз осылай жалғасып кете береді. Осылардың бәрі адамға керек. Барлығы адамнан шығып, адамға келіп, адаммен қатысты сұрақтарға жауабы бар танымдар.
Біз көбіне әдет-ғұрып, салт-дәстүр туралы өткен шақта қарастырамыз да, онымен байланысымыз үзіліп қалған яки ұмыттық деп бәрін өткенге жаба саламыз. Осы дәстүр деген құбылыстың сырына үңіліп қарасақ, адам мен дәстүр арасындағы байланыс ол рухани зиялық сипатта екен. Ол деген сөз, адам мен дәстүр арасындағы танымдық үзікті қайта сабақтауды мақсат ететін де, онымен байланысуды қажет ететін де адамның ішкі рухани әлемі екен. Ол – құндылық. Егер сен оны иеленсең, өз бойыңнан тапсаң, сонда ғана – ол дәстүр. Ол материалдық мирас емес. Оны әрбір ұрпақ өз бойында, санасында жаңғыртып, сүзіп, қайта қорытып игереді. Сонда дәстүр меңгеріледі. Ал енді өзің сол мәдениеттің өкілі бола тұра, дәстүрді өткен шақпен шектеп, қол үзіп қалдық, ұмыттырды, ұмытып қалдық қой деп, өтірік жаны ашығансу ол ұлтқа, болмысқа деген немқұрайдылық. Сондықтан ұлт болу деген ол – ең бірінші жауапкершілік, жанпидалық, қайғыру.
Себебі, дәстүр – жанды құбылыс. Оны тек өткеннен емес, өзіңнен, санаңнан, ұлттық діліңнен іздеп тауып алуың керек. Жанды құбылыс болу себебі ол сананың деңгейінде сенде бар. Сонымен қауыш, өзіңді өзгерт, жан тыныштығың үшін, ұлттық құндылықтарды құрметтеуіңе, ұрпақ алдындағы жауапкершілігіңе мін болмас үшін. Сонда сенде дәстүр де, салт та, ұлт та, діл де, дін де болмысқа айналып шыға келеді. Міне, сонда ғана сен қазақсың! Сен үшін біреу дәстүріңді сақтамайды, сен үшін біреу қазақша сөйлемейді, сен үшін біреу құндылықтарыңды қорғамайды. Сен өзің үшін осыларды өзіңмен бірге алып жүруің керек екен. Ауыр ма? Амал жоқ, егер қазақ болып қаламын десең, басқа жол жоқ.
Досай Кенжетай,
Қ.А.Йассауи атындағы ХҚТУ профессоры, философия және теология ғылымдарының докторы
[1] Осипова Е.В. Социология Эмиля Дюркгейма // История буржуазной социологии XIX – начала XX века / Под ред. И.С. Кона. Утверждено к печати Институтом социологических исследований АН СССР. – М.: Наука, 1979. – С. 204-252
[2] Фундаментальные основы этногенеза: А. И. Бочкарев – Санкт-Петербург, Флинта, МПСИ, 2008 г.- 464 с.
[3] Кусаинов Ш. Государство казахов: Адат и шариат. Казахстанская правда. 30 октябрь, 1996.; П. С. Паллас. «Путешествие по разным провинциям Российской империи» (1773 год).; Н. Рынков «Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в Киргиз-кайсацкие степи в 1771 году».; А. И. Левшин «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей»(1832).; П. П. Семенов-Тянь-Шанский (1827-1911 годы),: «Киргизский край» и «Туркестанский край»; В. В. Радлов (1837-1918 годы). «Образцы народной литературы тюркских племен»; В. В. Вельяминов-Зернов (1830-1904 годы) в книгах «Исследование о касимовских царях и царевичах», «Исторические сведения о киргиз-кайсаках»; А. И. Добромыслов, Н. Н. Аристов, М. Красовский и др.
Фота интернеттен алынды.
